Instytut Sztuki (Warschau) [Editor]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Editor]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Editor]: Biuletyn Historii Sztuki (41.1979)

TERESA JAKIMOWICZ

DWÓR MUROWANY W POLSCE W WIEKU XVI. WIEŻA — KAMIENICA — KASZTEL

(Streszczenie referatu wygłoszonego na zebraniu naukowym Sekcji SHSw Szczecinie w dniu 17 I 1978 r.) *

I. Rezydencja nowożytna, zgod-
na z warunkami życia, wymogami
reprezentacji i aktualną modą ar-
chitektoniczną, ukształtowała się
we Włoszech w ostatniej tercji XV
w., zaś w pozostałych krajach Eu-
ropy, łącznie z Polską — około
1580 r. Zwrócono na to uwagę już
dość dawno (B. Patzak, E. Lund-
berg, J. Ackerman, L. Heydenreich,
A. Miłobędzki). Po obu stronach
Alp miało miejsce charakterystycz-
ne opóźnienie zmian w układzie
funkcjonalnym i w architekturze
rezydencji, w stosunku do zmian w
warunkach ekonomicznych, w kul-
turze i mentalności jej fundatorów
i twórców.
Natomiast w okresie poprzedza-
jącym uformowanie się nowożyt-
nego domu mieszkalnego (w jego
różnorakich odmianach) obserwuje-
my interesujące, a chyba wciąż
jeszcze mało zbadane zjawisko, któ-
re można by określić jako nagina-
nie tradycyjnych ram architekto-
nicznych do nowych wymogów
funkcjonalnych i estetycznych. Ono
też głównie decydowało o obliczu
rezydencji w Europie wieku XVI,
poza Włochami. Znakomitą ilustra-
cją tego procesu jest m.in. archi-
tektura rezydencjonalna XVI w. w
Polsce, a wśród jej podstawowych
typów, również przedmiot niniej-


II. 1. Piotrków, Pałac króla Zyg-
munta I, stan z ok. połowy XIX w.
(Wg Albumu K. Stronczyńskiego,
Zabytki starożytności w Królestwie
Polskim, 1851; oryginał w Gabine-
cie Rycin BUW. Fot. ze zbiorów
IS PAN)

trywali odrębnego „typu” dworu z
XVI w. i zakładali jego autono-
miczny rozwój. Tymczasem współ-
czesne nam badania nad zamkiem
i rezydencją (B. Guerąuin, A. Mi-
łobędzki) dowiodły, że na użytek
„domu pańskiego” — o ile był mu-
rowany — stosowano do ok. 1580 r.
warianty i pochodne średniowiecz-
nej wieży mieszkalnej. Dostrzeżono
też (H. Rutkowski) ewentualny
pierwowzór owych wież w pałacu
Zygmunta I w Piotrkowie. A licz-
ne odkrycia i opracowania mono-

szego opracowania — dom wieżo-
wy w funkcji „domu pańskiego”
w szlacheckim dworze wiejskim.
Współcześni nazywali go wieżą,
kamienicą lub kamienicą na kształt
wieży; literaturze fachowej znany
jest głównie jako murowany dwór
szlachecki z wieku XVI; coraz czę-
ściej też stosuje się terminologię
historyczną.
Temat wprowadził do historii
sztuki Wł. Łuszczkiewicz (1890), a
rozwinął go S. Komornicki (1930).
Obaj uczeni, w oparciu o nielicz-
ne znane wówczas obiekty upa-

graficzne wskazują na dość znacz-
ną rozległość i częstotliwość wy-
stępowania różnych odmian domu
wieżowego w obrębie wiejskiej sie-
dziby szlacheckiej — i to po pierw-
sze dziesięciolecie XVII w. Całoś-
ciowe opracowanie tego materiału
wydało się dość pilną potrzebą ba-
dawczą, tym bardziej, że temat
kryje dalsze możliwości, zwłaszcza
w konfrontacji z materiałem i ba-
daniami europejskimi (m.in. E.
Lundberg, A. Tuulse, W. Kiess, M.
Wood, A. Hejna, V. Menclova) oraz
z wynikami badań nad gospodarką,

społeczeństwem i kulturą w Pol-
sce w XV i w XVI w. (A. Gąsio-
rowski, H. Samsonowicz, J. Topol-
ski, A. Wyczański, A. Sucheni-
-Grabowska, J. Ziomek).
Badaniami objęto etnicznie pol-
skie ziemie Korony XVI w. (szcze-
gólnie ok. 1510/20 — ok. 1580) i sta-
rano się też prześledzić funkcjono-
wanie wieżowego „domu pańskie-
go” po pierwszą ćwierć XVII w.
Analizowano „domy pańskie” w o-
środkach rezydencjonalnych, w do-
brach szlacheckich. Wyjątek stano-
wiły trzy obiekty o wyjątkowych
walorach poznawczych dla intere-
sującego nas tematu: królewski
Piotrków, starościński Jasiniec o-
raz dwór kapituły w Pabianicach.
Wyłączono z opracowania licznie
wzmiankowane w źródłach z XVI.
w. wieże-damusy i skarbce, które
nie pełniły funkcji domu mieszkal-
nego. Starano się natomiast wyko-
rzystać w pełni materiały archi-
walne, historiograficzne i ikono-
graficzne, a także literackie, odno-
szące się do całokształtu rezyden-
cji w Polsce w XVI w.
Opracowanie obejmuje te „domy
pańskie”, które zachowały się w
swej substancji zabytkowej lub są
znane z przekazów archiwalnych w
stopniu uprawniającym ich teore-
tyczną rekonstrukcję. Fatalny na
ogół stan zachowania zabytków i
fragmentaryczność materiałów ar-
chiwalnych uniemożliwiają na o-
becnym etapie badań rekonstruk-
cję modelu ilościowego i pełnej,
dialektycznej struktury rozwoju.
Przyniosą ją być może w przysz-
łości badania kompleksowe, jakich
zaczątkiem mają szanse stać się
prace prowadzone na terenie daw-
nych województw łęczyckiego i sie-
* Pełny tekst pracy będzie opubliko-
wany jako tom XI „Prac Komisji Hi-
storii Sztuki Poznańskiego Towarzystwa
Przyjaciół Nauk”,

120