DOI Page / Citation link:
https://doi.org/10.11588/diglit.33172#0032
wy. Warecki-obecnie Powstańców Warszawy), handiowym (ni. Rybaki, Rynek
Starego Miasta, Rynek Nowego Miasta, pi. Żeiaznej Bramy, pi. Grzybowski)
i wojskowym (pi. Saski, pi. Aieksandra i na Żoiiborzu, pi. Broni). Ureguiowano
trakty wyiotowe z miasta, a wyioty otrzymały monumentainą oprawę: budynki ro-
gatkowe i okrągłe iub prostokątne piace. Drogi pokryto brukiem i w wieiu wypad-
kach zaopatrzono w zajazdy i budynki pocztowe. W ten sposób opracowano ro-
gatki jerozoiimskie, wolskie, mokotowskie, beiwederskie, goiędzinowskie i mary-
monckie. Przebito ważną arterię - Aieje Jerozoiimskie oraz ujednoiicono zabudowę
głównych uiic miasta, m.in. Nowego Światu, Eiektorainej, Leszna, Citłodnej, Ża-
biej i innych. Przeprowadzona, z dużym rozmachem akcja porządkowo-reguiacyjna
pociągnęła za sobą przebudowę iub wyburzenie niektórych budowii (m.in. kościoła
dominikanów obserwantów, Marywiiu). impuisem do ożywienia gospodarczego
stoiicy byio też zbudowanie w iatach 1820-30 drogi bitej warszawsko-brzeskiej.
Wraz z rozwojem przestrzennym i iudnościowym (w r. 1813 - 81 000, w r. 1830 -
145 000 mieszkańców) nastąpiła rozbudowa przemysłu warszawskiego, zwłaszcza
włókienniczego, metalowego, spożywczego i skórzanego. Fabryki iokowano głów-
nie na Powiśiu, w dzieinicach zachodnich i na Marymoncie. Zmieniła się także
struktura społeczna stoiicy. Obok dominującego mieszczaństwa tworzyła się kiasa
średnio zamożnej inteiigencji i rosia kiasa robotnicza.
Powstanie iistopadowe, a następnie poiityczne i gospodarcze represje po upadku
powstania zahamowały pomyśiny dotąd rozwój miasta. Uwidoczniło się to m.in.
w spadku iiczby mieszkańców do 114 000. Dia urbanistyki Warszawy duże kon-
sekwencje miało wzniesienie cytadeii na północnym krańcu miasta. Cytadeia
wchłonęła całą pięknie rozwijającą się dzieinicę i zatrzymała naturainą tendencję
do zabudowy miasta wzdłuż Wisły. Zahamowana w kierunku północnym, rozbu-
dowa Warszawy skierowała się ku terenom południowym i wschodnim - w kierunku
Mokotowa, Ochoty i Woii.
Proces uprzemysłowienia dokonywał się jednak niezaieżnie od chwiłowego kryzysu,
który wkrótce został przezwyciężony. Doniosłą rotę w awansie gospodarczym War-
szawy spełniła budowa warszawskiego węzła kolejowego w połowie XIX w. i jego
rozbudowa w ciągu 2. połowy XłX w. Pierwsze iinia - koiei warszawsko-wiedeń-
skiej- powstała w iatach 1839-48, a dworzec w r. 1846. Na Pradze wzniesiono trzy
dworce: Petersburski (obecnie Wileński) wr. 1862, Terespoiski (obecnie Wschodni)
w r. 1867 i Nadwiślański (obecnie Praga) w r. 1877. Stacje towarowe znajdowały
się w rejonie Woii i na Pradze. Nowo powstałe iinie połączyła zbudowana w r. 1876
iinia koiei obwodowej. Powstał wtedy pierwszy kolejowy most na Wisie, zbudo-
wany w iatach i 873-73. Warszawę i Pragę przybliżył stały most dia pieszych i ruchu
kołowego wzniesiony w r. 1864 wg projektu inżyniera Stanisława Kierbedzia.
Warszawa była w tym okresie bogatą kapitalistyczną metropoiią. Jednak władze
carskie nie pozwaiaiy na wprowadzenie w życie szerszych koncepcji urbanistycz-
nych. Mimo to, iata i 850-80 przyniosły Warszawie kiika ważnych inwestycji
uiepszających funkcjonowanie organizmu miejskiego. M.in. w r. 1865 wyburzony
został wąski odcinek Krakowskiego Przedmieścia, w 1866 przebito ui. Włodzi-
mierską (obecnie Czackiego), w 1867 ui. Berga (obecnie Traugutta), w 1855/56 -
ui. Kredytową, około i 873 - ui. Kotzebuego (obecnie Fredry), a w 1877 - ui. Li-
tewską. Dużym osiągnięciem władz miejskich byio też uiepszenie stanu techniczne-
go miasta. W iatach i 853-55 Henryk Marconi założył pierwszy wodociąg miejski
obejmujący część śródmieścia, w r. 1856 doprowadzono gaz, w iatach 1864-72
rozbudowano nowoczesną sieć kanaiizacyjną, a w r. 1881 zainstalowano pierwszą
centraię teiefoniczną.
W obiiczu narastającego konfiiktu międzynarodowego w iatach osiemdziesiątych
XiX w. władze carskie otoczyły Warszawę pierścieniem fortów. To zahamowało
daiszy rozwój miasta, poza linię fortyfikacji, i spowodowało zabudowę wszystkich
wotnych terenów wewnątrz miasta, uzyskanych przez parceiację ogrodów i niektó-
rych większych gruntów miejskich (szpital Dzieciątka Jezus). Aby ułatwić komuni-
kację i stworzyć dostęp do działek budowianych, przebito kilkanaście uiic, m.in.
Kapucyńską. Chałubińskiego i Emiiii Piater, przedłużono uiice Miodową i Żeiazną.
Ograniczenia budowiane spowodowały spekuiację działkami budowianymi, nisz-
czenie zieieni i rosnący chaos zabudowy. Chociaż przeważały w tym okresie błędne
decyzje urbanistyczno-architektoniczne, zanotować naieży kiika niewątpiiwych
osiągnięć, jak budowa wiaduktu i mostu Poniatowskiego i założenie na Pradze
parku Skaryszewskiego. Podjęto próby uporządkowania całkowicie do tej pory
zaniedbanego Powiśia (m.in. powstał Śiimak na ui. Karowej). Na przełomie XIX
i XX w. dokonano parcelacji części gruntów miejskich, m.in. ogrodów zawartych
między uiicami Koszykową, Mokotowską i Nowowiejską oraz w czworoboku
uiic: Mokotowska, Piękna, Aleje Ujazdowskie, Koszykowa. Tuż przed wybuchem
28
Starego Miasta, Rynek Nowego Miasta, pi. Żeiaznej Bramy, pi. Grzybowski)
i wojskowym (pi. Saski, pi. Aieksandra i na Żoiiborzu, pi. Broni). Ureguiowano
trakty wyiotowe z miasta, a wyioty otrzymały monumentainą oprawę: budynki ro-
gatkowe i okrągłe iub prostokątne piace. Drogi pokryto brukiem i w wieiu wypad-
kach zaopatrzono w zajazdy i budynki pocztowe. W ten sposób opracowano ro-
gatki jerozoiimskie, wolskie, mokotowskie, beiwederskie, goiędzinowskie i mary-
monckie. Przebito ważną arterię - Aieje Jerozoiimskie oraz ujednoiicono zabudowę
głównych uiic miasta, m.in. Nowego Światu, Eiektorainej, Leszna, Citłodnej, Ża-
biej i innych. Przeprowadzona, z dużym rozmachem akcja porządkowo-reguiacyjna
pociągnęła za sobą przebudowę iub wyburzenie niektórych budowii (m.in. kościoła
dominikanów obserwantów, Marywiiu). impuisem do ożywienia gospodarczego
stoiicy byio też zbudowanie w iatach 1820-30 drogi bitej warszawsko-brzeskiej.
Wraz z rozwojem przestrzennym i iudnościowym (w r. 1813 - 81 000, w r. 1830 -
145 000 mieszkańców) nastąpiła rozbudowa przemysłu warszawskiego, zwłaszcza
włókienniczego, metalowego, spożywczego i skórzanego. Fabryki iokowano głów-
nie na Powiśiu, w dzieinicach zachodnich i na Marymoncie. Zmieniła się także
struktura społeczna stoiicy. Obok dominującego mieszczaństwa tworzyła się kiasa
średnio zamożnej inteiigencji i rosia kiasa robotnicza.
Powstanie iistopadowe, a następnie poiityczne i gospodarcze represje po upadku
powstania zahamowały pomyśiny dotąd rozwój miasta. Uwidoczniło się to m.in.
w spadku iiczby mieszkańców do 114 000. Dia urbanistyki Warszawy duże kon-
sekwencje miało wzniesienie cytadeii na północnym krańcu miasta. Cytadeia
wchłonęła całą pięknie rozwijającą się dzieinicę i zatrzymała naturainą tendencję
do zabudowy miasta wzdłuż Wisły. Zahamowana w kierunku północnym, rozbu-
dowa Warszawy skierowała się ku terenom południowym i wschodnim - w kierunku
Mokotowa, Ochoty i Woii.
Proces uprzemysłowienia dokonywał się jednak niezaieżnie od chwiłowego kryzysu,
który wkrótce został przezwyciężony. Doniosłą rotę w awansie gospodarczym War-
szawy spełniła budowa warszawskiego węzła kolejowego w połowie XIX w. i jego
rozbudowa w ciągu 2. połowy XłX w. Pierwsze iinia - koiei warszawsko-wiedeń-
skiej- powstała w iatach 1839-48, a dworzec w r. 1846. Na Pradze wzniesiono trzy
dworce: Petersburski (obecnie Wileński) wr. 1862, Terespoiski (obecnie Wschodni)
w r. 1867 i Nadwiślański (obecnie Praga) w r. 1877. Stacje towarowe znajdowały
się w rejonie Woii i na Pradze. Nowo powstałe iinie połączyła zbudowana w r. 1876
iinia koiei obwodowej. Powstał wtedy pierwszy kolejowy most na Wisie, zbudo-
wany w iatach i 873-73. Warszawę i Pragę przybliżył stały most dia pieszych i ruchu
kołowego wzniesiony w r. 1864 wg projektu inżyniera Stanisława Kierbedzia.
Warszawa była w tym okresie bogatą kapitalistyczną metropoiią. Jednak władze
carskie nie pozwaiaiy na wprowadzenie w życie szerszych koncepcji urbanistycz-
nych. Mimo to, iata i 850-80 przyniosły Warszawie kiika ważnych inwestycji
uiepszających funkcjonowanie organizmu miejskiego. M.in. w r. 1865 wyburzony
został wąski odcinek Krakowskiego Przedmieścia, w 1866 przebito ui. Włodzi-
mierską (obecnie Czackiego), w 1867 ui. Berga (obecnie Traugutta), w 1855/56 -
ui. Kredytową, około i 873 - ui. Kotzebuego (obecnie Fredry), a w 1877 - ui. Li-
tewską. Dużym osiągnięciem władz miejskich byio też uiepszenie stanu techniczne-
go miasta. W iatach i 853-55 Henryk Marconi założył pierwszy wodociąg miejski
obejmujący część śródmieścia, w r. 1856 doprowadzono gaz, w iatach 1864-72
rozbudowano nowoczesną sieć kanaiizacyjną, a w r. 1881 zainstalowano pierwszą
centraię teiefoniczną.
W obiiczu narastającego konfiiktu międzynarodowego w iatach osiemdziesiątych
XiX w. władze carskie otoczyły Warszawę pierścieniem fortów. To zahamowało
daiszy rozwój miasta, poza linię fortyfikacji, i spowodowało zabudowę wszystkich
wotnych terenów wewnątrz miasta, uzyskanych przez parceiację ogrodów i niektó-
rych większych gruntów miejskich (szpital Dzieciątka Jezus). Aby ułatwić komuni-
kację i stworzyć dostęp do działek budowianych, przebito kilkanaście uiic, m.in.
Kapucyńską. Chałubińskiego i Emiiii Piater, przedłużono uiice Miodową i Żeiazną.
Ograniczenia budowiane spowodowały spekuiację działkami budowianymi, nisz-
czenie zieieni i rosnący chaos zabudowy. Chociaż przeważały w tym okresie błędne
decyzje urbanistyczno-architektoniczne, zanotować naieży kiika niewątpiiwych
osiągnięć, jak budowa wiaduktu i mostu Poniatowskiego i założenie na Pradze
parku Skaryszewskiego. Podjęto próby uporządkowania całkowicie do tej pory
zaniedbanego Powiśia (m.in. powstał Śiimak na ui. Karowej). Na przełomie XIX
i XX w. dokonano parcelacji części gruntów miejskich, m.in. ogrodów zawartych
między uiicami Koszykową, Mokotowską i Nowowiejską oraz w czworoboku
uiic: Mokotowska, Piękna, Aleje Ujazdowskie, Koszykowa. Tuż przed wybuchem
28