DOI Artikel:
Kalinowski, Lech: Ars vitrea: Średniowieczna sztuka światła, koloru i symbolu
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20616#0013
muszą być zabezpieczone poziomymi wiatrownicami,
wpuszczanymi co 25-30 cm w węgary okna tak, że na
jedną kwaterę o kształcie stojącego prostokąta przypa-
dają trzy wiatrownice. Witraże z reguły osadzane są w
oknach od strony zewnętrznej budynku.
O sposobach wykonywania średniowiecznego wi-
traża szczegółowo i bardzo dokładnie informuje szczę-
śliwie zachowany podręcznik z około roku 1100 De di-
uersis artibus, zwany także Dwersarum artium schedu-
la, napisany przez rękodzielnika-artystę Teofila, identy-
fikowanego z mnichem Rogerem, benedyktynem z opac-
twa w Helmarshausen: Incipit prologus libri primi Teo-
phili qui et Rugerus8. Druga część dziełka poświęcona
jest witrażowi i wyjaśnia: sposób przygotowania pro-
jektu w skali 1:1 na stole witrażowniczym (jedyny tego
rodzaju stół z wieku XIV zachował się w Katalonii), cię-
cie szkła odpowiednim narzędziem służącym do obła-
mywania jego brzegów (nie był jeszcze wówczas stoso-
wany diament), rozmieszczenie i ponumerowanie na
projekcie wszystkich płytek zgodnie z tematem oraz
kolejne etapy malowania i wypalania rysunku.
W rozwoju średniowiecznego malarstwa witrażowe-
go wyróżnia się stylistycznie dwa okresy: okres romań-
ski (wiek XI/XII, XII i początek XIII)9 oraz okres gotycki
(od wieku XIII po XVI)10.
Okres pierwszy reprezentują najstarsze, w całości za-
chowane witraże w katedrze w Augsburgu, datowane
na lata około 1100, wyobrażające przedstawicieli Stare-
go Testamentu (Daniel, Dawid, Jonasz oraz Mojżesz,
będący kopią z wieku XVI, i Ozeasz), tak że postać każ-
dego z nich wypełnia całe smukłe, półkoliście zamknię-
te okno oraz witraże zdobiące okna fasady zachodniej
katedry w Chartres, wykonane w połowie wieku XII i
na szczęście uratowane przed pożarem, który zniszczył
katedrę romańską w roku 1194; przedstawiają one w
kwadratowych kwaterach Drzewo Jessego od północy,
sceny z Dzieciństwa Chrystusa w środku i sceny pasyj-
ne od południa.
Na okres gotycki przypada m.in. unikatowy zespół
witraży z pierwszej połowy wieku XIII, wypełniający
całe wnętrze katedry w Chartres, o niesłychanym bo-
gactwie efektów światła, kolorów i tematów ikonogra-
ficznych.
Technologicznie witraż gotycki wzbogacił się od po-
czątku wieku XII stosowaniem szkła powłokowego dla
8 Theophile pretre et moine. Essai sur divers arts, edite et annote
par le C,e Charles de 1’Escalopier, Paris-Leipzig 1843 (oryginał i tłu-
maczenie francuskie), s. 89-117; The Various Arts. De diversis arti-
bus., ed. and transl. by C. R. Dodwell, Oxford 1966 (oryginał i
tłumaczenie angielskie), s. 36-61; Theophilus on Divers Arts. Fore-
most from the Latin with Introduction and Notes by John G. Hawthor-
ne and Cyril Smith, New York 1979 (tłumaczenie angielskie), s. 46-
74; Teofila kapłana o sztukach rozmaitych, tłum. T. Żebrawski, Kra-
ków 1880, s. 17-78.
9 Gródecki, o. c., s. 24. Pierwsze okna witrażowe były czysto
dekoracyjne, jak w bazylice Machabeuszów w Lyonie, opisanej przez
Sidoniusza Apollinarego. Patrz Brisac, o. c., s. 7. Do najstarszych
uzyskania koloru czerwonego, a około roku 1300 sto-
sowaniem żółcieni srebra (franc. jaune d’argent, niem.
Silbergelb), czyli postępowaniem polegającym na takim
podmalowaniu szkła od zewnątrz, aby można było wpro-
wadzić do białego (lub barwnego) szkła drugi, złocisty
w wyglądzie kolor, bez wprowadzenia ołowiu11.
W Polsce wszystkie zachowane na naszych ziemiach
witraże średniowieczne są gotyckie i wiążą się z dwo-
ma ośrodkami produkcji: w Krakowie - witraże z ko-
ścioła i klasztoru Dominikanów, od końca wieku XIII
do początku wieku XV, witraże kościoła Mariackiego,
1360/1370-1400 i w kościele Bożego Ciała, 1. połowa
wieku XV oraz w Toruniu - witraże z toruńskich ko-
ściołów ŚŚ. Janów, 1330, kościoła Św. Mikołaja, 1340,
i kościoła NPMarii, ok. 1370 i ok. 1390, a także witraże
we Włocławku, 1350-1360 i witraże w Chełmnie, 1380.
Żaden zespół nie przetrwał na swoim pierwotnym miej-
scu w pierwotnej postaci i liczbie. W trzech oknach
wschodnich kościoła Mariackiego w Krakowie porzą-
dek kwater został w wieku XIX poważnie zakłócony.
Ikonografię tego zespołu wyróżnia program Biblii Pau-
perum obejmujący 120 kwater, rozmieszczonych w
dwóch oknach, odczytywanych pierwotnie od dołu do
góry. I pomyśleć, że jeszcze na przełomie wieku XVIII i
XIX średniowieczne witraże wypełniały 11 okien pre-
zbiterium, a zaraz potem zapadła decyzja usunięcia za-
ciemniających wnętrze przeszkleń witrażowych z 8 okien
południowych i północnych bazyliki Mariackiej12.
Jeśli określić okno witrażowe (franc. uerriere) jako
zestawienie ze sobą kilku, kilkunastu lub kilkudziesię-
ciu kwater, kwadratowych łub prostokątnych, a kwate-
rę jako zestawienie ze sobą kilkunastu lub kilkudziesię-
ciu różnobarwnych płytek szklanych, połączonych ze
sobą ołowiem, prezentujących określony temat ikono-
graficzny lub ornament, to szukając źródeł technicznych
i artystycznych takiego postępowania stwierdzić przy-
chodzi, że zanim doszło do ukształtowania się witraża
w całym jego bogactwie, sztuka dwojako realizowała
podobne zasady, ale w innym materiale i podejmując
odmienne zadania.
Po raz pierwszy dokonała tego mozaika, opus musi-
vum, figuralna lub ornamentalna dekoracja płaszczyzny
architektonicznej, polegająca na łączeniu ze sobą roz-
maitego kształtu drobnych kamyczków barwnych, nie-
kiedy pokrytych szkliwem, stosowana od starożytności
zachowanych pozostałości należą fragmenty znalezione w roku 1930
przez Cechellego w San Vitałe w Rawennie, datowane ok. roku 540.
10 L. Gródecki, C. Brisac, Le Vitrail gothiąue au X1IT siecle,
Fribourg-Paris 1984.
11 J. L a f o n d, Essai historiąue sur le jaune d’argent (Bulletin de
la Societe d’Emulation de la Seine-Inferieure, annees 1940 et 1941,
1953), s. 1-116; M. Li 11 ich, European Stained Glass around 1300:
The Introduction of Silver Stain [w:] Europdische Kunst um 1300. Ak-
ten des XXV. Internationales Kongresses fur Kunstgeschichte, 6, Wien
1986, s. 45-60.
12 L. Kalinowski, Średniowieczne witraże w kościele Mariac-
kim (Rocznik Krakowski, 57, 1991), s. 19-35.
9
wpuszczanymi co 25-30 cm w węgary okna tak, że na
jedną kwaterę o kształcie stojącego prostokąta przypa-
dają trzy wiatrownice. Witraże z reguły osadzane są w
oknach od strony zewnętrznej budynku.
O sposobach wykonywania średniowiecznego wi-
traża szczegółowo i bardzo dokładnie informuje szczę-
śliwie zachowany podręcznik z około roku 1100 De di-
uersis artibus, zwany także Dwersarum artium schedu-
la, napisany przez rękodzielnika-artystę Teofila, identy-
fikowanego z mnichem Rogerem, benedyktynem z opac-
twa w Helmarshausen: Incipit prologus libri primi Teo-
phili qui et Rugerus8. Druga część dziełka poświęcona
jest witrażowi i wyjaśnia: sposób przygotowania pro-
jektu w skali 1:1 na stole witrażowniczym (jedyny tego
rodzaju stół z wieku XIV zachował się w Katalonii), cię-
cie szkła odpowiednim narzędziem służącym do obła-
mywania jego brzegów (nie był jeszcze wówczas stoso-
wany diament), rozmieszczenie i ponumerowanie na
projekcie wszystkich płytek zgodnie z tematem oraz
kolejne etapy malowania i wypalania rysunku.
W rozwoju średniowiecznego malarstwa witrażowe-
go wyróżnia się stylistycznie dwa okresy: okres romań-
ski (wiek XI/XII, XII i początek XIII)9 oraz okres gotycki
(od wieku XIII po XVI)10.
Okres pierwszy reprezentują najstarsze, w całości za-
chowane witraże w katedrze w Augsburgu, datowane
na lata około 1100, wyobrażające przedstawicieli Stare-
go Testamentu (Daniel, Dawid, Jonasz oraz Mojżesz,
będący kopią z wieku XVI, i Ozeasz), tak że postać każ-
dego z nich wypełnia całe smukłe, półkoliście zamknię-
te okno oraz witraże zdobiące okna fasady zachodniej
katedry w Chartres, wykonane w połowie wieku XII i
na szczęście uratowane przed pożarem, który zniszczył
katedrę romańską w roku 1194; przedstawiają one w
kwadratowych kwaterach Drzewo Jessego od północy,
sceny z Dzieciństwa Chrystusa w środku i sceny pasyj-
ne od południa.
Na okres gotycki przypada m.in. unikatowy zespół
witraży z pierwszej połowy wieku XIII, wypełniający
całe wnętrze katedry w Chartres, o niesłychanym bo-
gactwie efektów światła, kolorów i tematów ikonogra-
ficznych.
Technologicznie witraż gotycki wzbogacił się od po-
czątku wieku XII stosowaniem szkła powłokowego dla
8 Theophile pretre et moine. Essai sur divers arts, edite et annote
par le C,e Charles de 1’Escalopier, Paris-Leipzig 1843 (oryginał i tłu-
maczenie francuskie), s. 89-117; The Various Arts. De diversis arti-
bus., ed. and transl. by C. R. Dodwell, Oxford 1966 (oryginał i
tłumaczenie angielskie), s. 36-61; Theophilus on Divers Arts. Fore-
most from the Latin with Introduction and Notes by John G. Hawthor-
ne and Cyril Smith, New York 1979 (tłumaczenie angielskie), s. 46-
74; Teofila kapłana o sztukach rozmaitych, tłum. T. Żebrawski, Kra-
ków 1880, s. 17-78.
9 Gródecki, o. c., s. 24. Pierwsze okna witrażowe były czysto
dekoracyjne, jak w bazylice Machabeuszów w Lyonie, opisanej przez
Sidoniusza Apollinarego. Patrz Brisac, o. c., s. 7. Do najstarszych
uzyskania koloru czerwonego, a około roku 1300 sto-
sowaniem żółcieni srebra (franc. jaune d’argent, niem.
Silbergelb), czyli postępowaniem polegającym na takim
podmalowaniu szkła od zewnątrz, aby można było wpro-
wadzić do białego (lub barwnego) szkła drugi, złocisty
w wyglądzie kolor, bez wprowadzenia ołowiu11.
W Polsce wszystkie zachowane na naszych ziemiach
witraże średniowieczne są gotyckie i wiążą się z dwo-
ma ośrodkami produkcji: w Krakowie - witraże z ko-
ścioła i klasztoru Dominikanów, od końca wieku XIII
do początku wieku XV, witraże kościoła Mariackiego,
1360/1370-1400 i w kościele Bożego Ciała, 1. połowa
wieku XV oraz w Toruniu - witraże z toruńskich ko-
ściołów ŚŚ. Janów, 1330, kościoła Św. Mikołaja, 1340,
i kościoła NPMarii, ok. 1370 i ok. 1390, a także witraże
we Włocławku, 1350-1360 i witraże w Chełmnie, 1380.
Żaden zespół nie przetrwał na swoim pierwotnym miej-
scu w pierwotnej postaci i liczbie. W trzech oknach
wschodnich kościoła Mariackiego w Krakowie porzą-
dek kwater został w wieku XIX poważnie zakłócony.
Ikonografię tego zespołu wyróżnia program Biblii Pau-
perum obejmujący 120 kwater, rozmieszczonych w
dwóch oknach, odczytywanych pierwotnie od dołu do
góry. I pomyśleć, że jeszcze na przełomie wieku XVIII i
XIX średniowieczne witraże wypełniały 11 okien pre-
zbiterium, a zaraz potem zapadła decyzja usunięcia za-
ciemniających wnętrze przeszkleń witrażowych z 8 okien
południowych i północnych bazyliki Mariackiej12.
Jeśli określić okno witrażowe (franc. uerriere) jako
zestawienie ze sobą kilku, kilkunastu lub kilkudziesię-
ciu kwater, kwadratowych łub prostokątnych, a kwate-
rę jako zestawienie ze sobą kilkunastu lub kilkudziesię-
ciu różnobarwnych płytek szklanych, połączonych ze
sobą ołowiem, prezentujących określony temat ikono-
graficzny lub ornament, to szukając źródeł technicznych
i artystycznych takiego postępowania stwierdzić przy-
chodzi, że zanim doszło do ukształtowania się witraża
w całym jego bogactwie, sztuka dwojako realizowała
podobne zasady, ale w innym materiale i podejmując
odmienne zadania.
Po raz pierwszy dokonała tego mozaika, opus musi-
vum, figuralna lub ornamentalna dekoracja płaszczyzny
architektonicznej, polegająca na łączeniu ze sobą roz-
maitego kształtu drobnych kamyczków barwnych, nie-
kiedy pokrytych szkliwem, stosowana od starożytności
zachowanych pozostałości należą fragmenty znalezione w roku 1930
przez Cechellego w San Vitałe w Rawennie, datowane ok. roku 540.
10 L. Gródecki, C. Brisac, Le Vitrail gothiąue au X1IT siecle,
Fribourg-Paris 1984.
11 J. L a f o n d, Essai historiąue sur le jaune d’argent (Bulletin de
la Societe d’Emulation de la Seine-Inferieure, annees 1940 et 1941,
1953), s. 1-116; M. Li 11 ich, European Stained Glass around 1300:
The Introduction of Silver Stain [w:] Europdische Kunst um 1300. Ak-
ten des XXV. Internationales Kongresses fur Kunstgeschichte, 6, Wien
1986, s. 45-60.
12 L. Kalinowski, Średniowieczne witraże w kościele Mariac-
kim (Rocznik Krakowski, 57, 1991), s. 19-35.
9