DOI Seite / Zitierlink:
https://doi.org/10.11588/diglit.42397#0144
140 Pochwała malarstwa
też Witkiewicz widział ewolucję tych twarzy, gdy wraz z postępującą
rutyną: „subtelne odcienie wyrazów zaginęły, pozostał tylko ogólny i sta-
ły typ z tak silnie zaakcentowanymi rysami, że to, co dziś Matejko wkłada
z wyrazu już nie jest w stanie zgrubiałych i skamieniałych w manierze
twarzy poruszyć [...]■ Subtelne i nerwowe twarze znikają, raczej są to te
same twarze, tylko one zgrubiały, utyły, spospoliciały, wyrosły im pod-
bródki, rozdęły się policzki”2. To, co Witkiewicz pisze o twarzach Ma-
tejki, nosi zresztą taki sam ambiwalentny charakter jak cały jego stosu-
nek do malarza, w którym urzeczenie siłą wizji wciąż powściągane jest
świadomością reguł sztuki, owych reguł „perspektywy, harmonii kolo-
rytu i logiki światłocienia”, tak ciągle przez Matejkę to lekceważonych,
to łamanych.
Później nie poświęcano już Matejkowskim twarzom tyle uwagi. Rozwa-
żał je Mieczysław Treter, słusznie zauważając, że „wyraz koncentruje
się u Matejki niemal zawsze w twarzach figur historycznych [...] rza-
dziej w geście rąk, a prawie nigdy albo przynajmniej nader rzadko w sa-
mej postaci, wziętej jako całość”3. Treter próbował także określić istotę
efektu uzyskiwanego - jego zdaniem - „przede wszystkim za pomocą
bardzo wyraźnego powiększenia całej gałki ocznej lub czasem tylko źre-
nicy, oraz drogą silnego podkreślenia któregoś z mięśni twarzowych;
reszty dopełnia obfity zasób innych środków”4. W pamięci pozostają
jednak przede wszystkim sugestywne charakterystyki Witkiewicza, któ-
re, jak choćby ta Possevina: „Ten surowy, czarny, biedny mnich króluje
swoją twarzą nad całym przepychem i siłą reszty obrazu”s - stanowią
prawdziwe słowne ekwiwalenty swych malarskich pierwowzorów.
Brak szczególnego zainteresowania dla fizjonomicznych aspektów sztuki
Matejki jest zresztą odbiciem niedostatku takich zainteresowań całej histo-
rii sztuki. Zdaniem Ernsta Gombricha, skupiła ona swoją uwagę na jed-
nym aspekcie mimesis, jakim było oddawanie przestrzeni i rozwój „sztucz-
nej perspektywy”, podczas gdy „moglibyśmy zapewne uwolnić historię sztuki
od jej obsesji przestrzeni i skupić się na innych dokonaniach, na przykład na
sugerowaniu światła i faktury lub na mistrzowskim odtwarzaniu wyrazu
też Witkiewicz widział ewolucję tych twarzy, gdy wraz z postępującą
rutyną: „subtelne odcienie wyrazów zaginęły, pozostał tylko ogólny i sta-
ły typ z tak silnie zaakcentowanymi rysami, że to, co dziś Matejko wkłada
z wyrazu już nie jest w stanie zgrubiałych i skamieniałych w manierze
twarzy poruszyć [...]■ Subtelne i nerwowe twarze znikają, raczej są to te
same twarze, tylko one zgrubiały, utyły, spospoliciały, wyrosły im pod-
bródki, rozdęły się policzki”2. To, co Witkiewicz pisze o twarzach Ma-
tejki, nosi zresztą taki sam ambiwalentny charakter jak cały jego stosu-
nek do malarza, w którym urzeczenie siłą wizji wciąż powściągane jest
świadomością reguł sztuki, owych reguł „perspektywy, harmonii kolo-
rytu i logiki światłocienia”, tak ciągle przez Matejkę to lekceważonych,
to łamanych.
Później nie poświęcano już Matejkowskim twarzom tyle uwagi. Rozwa-
żał je Mieczysław Treter, słusznie zauważając, że „wyraz koncentruje
się u Matejki niemal zawsze w twarzach figur historycznych [...] rza-
dziej w geście rąk, a prawie nigdy albo przynajmniej nader rzadko w sa-
mej postaci, wziętej jako całość”3. Treter próbował także określić istotę
efektu uzyskiwanego - jego zdaniem - „przede wszystkim za pomocą
bardzo wyraźnego powiększenia całej gałki ocznej lub czasem tylko źre-
nicy, oraz drogą silnego podkreślenia któregoś z mięśni twarzowych;
reszty dopełnia obfity zasób innych środków”4. W pamięci pozostają
jednak przede wszystkim sugestywne charakterystyki Witkiewicza, któ-
re, jak choćby ta Possevina: „Ten surowy, czarny, biedny mnich króluje
swoją twarzą nad całym przepychem i siłą reszty obrazu”s - stanowią
prawdziwe słowne ekwiwalenty swych malarskich pierwowzorów.
Brak szczególnego zainteresowania dla fizjonomicznych aspektów sztuki
Matejki jest zresztą odbiciem niedostatku takich zainteresowań całej histo-
rii sztuki. Zdaniem Ernsta Gombricha, skupiła ona swoją uwagę na jed-
nym aspekcie mimesis, jakim było oddawanie przestrzeni i rozwój „sztucz-
nej perspektywy”, podczas gdy „moglibyśmy zapewne uwolnić historię sztuki
od jej obsesji przestrzeni i skupić się na innych dokonaniach, na przykład na
sugerowaniu światła i faktury lub na mistrzowskim odtwarzaniu wyrazu