DOI Page / Citation link:
https://doi.org/10.11588/diglit.42397#0171
Matejko a akademizm °&t67
«przedmiot swój pojmował wzniosie, a w sobie miał wysoki ideał»” -
pisał Stanisław Tarnowski24. Od młodzieńczych wyznań czynionych
w listach25 po dary czynione ze swych wielkich płócien: dla zamku wa-
welskiego, dla sejmu przyszłej niepodległej Polski, dla Francji, dla pa-
pieża, Matejce przyświeca wiara w najwyższe przeznaczenie sztuki. Ma-
larstwo to była dla niego tylko la grandę peinture. „Gdzie idzie o sztukę
to Ja Papieżem”26 - ta i kilka innych wypowiedzi Matejki bywa widzia-
nych jako wyraz bezgranicznej pychy, ale ta pycha i przekonanie o wła-
snej wielkości ufundowane było na przekonaniu o wielkości sztuki. Nie
ma papieży w rzeczach małych czy bez znaczenia. A wielkość sztuki to
podstawa akademickich pryncypiów.
Pierwszym warunkiem wielkości dzieła była w akademickiej hierarchii
wielkość tematu. Choć z dzisiejszej perspektywy tematy wielkoforma-
towych (bo z małymi różnie bywa27) dzieł Matejki zdają się spełniać
wszystkie warunki „wielkiego stylu”, dla współczesnych, mających po-
jęcia ukształtowane przez akademickie decorum, sprawa wcale nie była
bezsporna. Kryterium „stosowności” pojawiło się w atakach na Rejta-
na. „Policzkowanie trupa matki”28 było także wykroczeniem przeciw
regułom sztuki. „Żałować należy, że taki dar tworzenia, takie czaro-
dziejstwo pędzla, nie zatrzymało się na jakim wznioślejszym przedmio-
cie, od którego by patrzący odchodził z pogodniejszą myślą, szlachet-
niejszym uczuciem, ożywiony wiarą, jaśniejszą prawdą - eksploatacja
historycznego skandalu na rzecz popularności nigdy nie była zadaniem
mistrzów sztuki” - pisał Lucjan Siemieński. „Warunkiem skończonej
doskonałości jest doskonałość pomysłu, prawda moralna - a tą nigdy
nie jest i nie może być ujemna strona historii”29. Wtórował mu Ambro-
ży Grabowski: „Scena tego obrazu jest odrażająca, bo jest niegodna, aby
ją uwiecznić dla przyszłych pokoleń, a więc praca i talent autora są
niejako zmarnione. Nie godzi się wystawiać na widok ohydę [...]”3°.
Jedną z najważniejszych i słusznie najpowszechniej z akademizmem wią-
zanych zasad jest wymóg idealizacji. Za jej brak już współcześni, w za-
leżności od swych postaw, raz Matejkę chwalili, raz ganili. Cyprian
«przedmiot swój pojmował wzniosie, a w sobie miał wysoki ideał»” -
pisał Stanisław Tarnowski24. Od młodzieńczych wyznań czynionych
w listach25 po dary czynione ze swych wielkich płócien: dla zamku wa-
welskiego, dla sejmu przyszłej niepodległej Polski, dla Francji, dla pa-
pieża, Matejce przyświeca wiara w najwyższe przeznaczenie sztuki. Ma-
larstwo to była dla niego tylko la grandę peinture. „Gdzie idzie o sztukę
to Ja Papieżem”26 - ta i kilka innych wypowiedzi Matejki bywa widzia-
nych jako wyraz bezgranicznej pychy, ale ta pycha i przekonanie o wła-
snej wielkości ufundowane było na przekonaniu o wielkości sztuki. Nie
ma papieży w rzeczach małych czy bez znaczenia. A wielkość sztuki to
podstawa akademickich pryncypiów.
Pierwszym warunkiem wielkości dzieła była w akademickiej hierarchii
wielkość tematu. Choć z dzisiejszej perspektywy tematy wielkoforma-
towych (bo z małymi różnie bywa27) dzieł Matejki zdają się spełniać
wszystkie warunki „wielkiego stylu”, dla współczesnych, mających po-
jęcia ukształtowane przez akademickie decorum, sprawa wcale nie była
bezsporna. Kryterium „stosowności” pojawiło się w atakach na Rejta-
na. „Policzkowanie trupa matki”28 było także wykroczeniem przeciw
regułom sztuki. „Żałować należy, że taki dar tworzenia, takie czaro-
dziejstwo pędzla, nie zatrzymało się na jakim wznioślejszym przedmio-
cie, od którego by patrzący odchodził z pogodniejszą myślą, szlachet-
niejszym uczuciem, ożywiony wiarą, jaśniejszą prawdą - eksploatacja
historycznego skandalu na rzecz popularności nigdy nie była zadaniem
mistrzów sztuki” - pisał Lucjan Siemieński. „Warunkiem skończonej
doskonałości jest doskonałość pomysłu, prawda moralna - a tą nigdy
nie jest i nie może być ujemna strona historii”29. Wtórował mu Ambro-
ży Grabowski: „Scena tego obrazu jest odrażająca, bo jest niegodna, aby
ją uwiecznić dla przyszłych pokoleń, a więc praca i talent autora są
niejako zmarnione. Nie godzi się wystawiać na widok ohydę [...]”3°.
Jedną z najważniejszych i słusznie najpowszechniej z akademizmem wią-
zanych zasad jest wymóg idealizacji. Za jej brak już współcześni, w za-
leżności od swych postaw, raz Matejkę chwalili, raz ganili. Cyprian