Instytut Historii Sztuki <Danzig> [Hrsg.]; Zakład Historii Sztuki <Danzig> [Hrsg.]: Porta Aurea: Rocznik Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu Gdańskiego (3.1994)

Liczące się w Europie gdańskie zbiory naturaliów i kolekcje bursztynu
od 2 poł XVII w. gromadzone przez znane osobistości życia kulturalnego
miasta, od swych założycieli zwane były: Museum Kleinianum, Museum
Breynianum, Museum Hornianum, Museum Gottwaldianum. W encyklo-
pedii dla kolekcjonerów Michaela Bernharda Valentiniego, czyli Musei Mu-
seorum, w rozdziale Unvorgreiffliches bedencken von Kunst-und Naturalien
Kammern insgemein, Gdańsk figuruje w wykazie miast, których zbiory przy-
rodnicze przodowały w Europie na początku XVIII w.13

Jednym z najzasobniejszych przedkleinowskich gabinetów przyrodni-
czych było wspominane już Museum Gottwaldianum założone przez dok-
tora medycyny Christopha Gottwalda, zawierające okazy morskiej flory i fa-
uny oraz kolekcję bursztynu, o której niewiele wiemy'4. Po śmierci Chris-
topha, Museum odziedziczył jego syn Johann Christoph, sprzedając je
później carowi Piotrowi I do Petersburga'5. W mniejszych zbiorach wy-
dzielone kolekcje bursztynu gromadzili między innymi Daniel Gralath
Starszy1’, Bernhard Alm'7, Heinrich Jacob de la Motte'8, Johann P. E. von
Scheffler'1, Johann Christoph Aycke2", Georg Karl Berendt2', Franz
Anton Menge'", a z Polaków generał major Paweł Tadeusz Antoni
Czapski"3. Największe, liczące kilka tysięcy okazów bursztynu naturalnego
kolekcje, zgromadzone były przez Berendta i Menga.

Zastanówmy się czym był bursztyn dla przyrodoznawców XVII i 1 poł.
XVIII wieku, w tym uczonych-kolekcjonerów w Gdańsku. Odpowiedzi
szukać należy nie tyle w teoretycznych traktatach, a raczej w inwentarzach
systematyzujących zbiory. Już w katalogu minerałów drezdeńskiego leka-
rza Johannesa Kentmanna (1518-1574), datowanym na 1565 r., bursztyn
umieszczony został w dziale III w „mieszaninach tłustych" („Gemenge,
fette-succi pingues") za ziemią bitumiczną. Dział III z bursztynem poprze-
dzały: dział I - ziemie (tencie) i II - mieszaniny naturalne (succi nativi) jak sól,
woda, ałun, witrol, ale także lazuryt i chryzokole [sic/]. Natomiast w dziale

' Dantzig: Njobilis] Breynius. N[obilis] de Noyes" - wg M. B. Valentini Musei Museontm. Oder Allgetnainen
Kunst mit Naturalienkammer, Franckfurt am Meyn 1704. Informacja zawarta w wykazie: „Kunst Antiquitaten-
-Schatz-und fiimehmlich Naturalienkammer", s. 20. Księga formatu 2. Korzystałem z egzemplarza należącego
do Biblioteki Schwartzwaldów, Nr VII lOa (prawdopodobnie Heinricha V zwanego Młodszym, ur. w 1655 r.),
obecnie w zbiorach Biblioteki Gdańskiej PAN.

Christoph Gottwald (1636-1700), studiował w Danii, Strassburgu, Lejdzie, doktor medycyny, od 1693 r.
naczelny lekarz miejski, od 1698 r. członek Academiae Leopoldinae Imperialis Naturae Curiosorum - zob.
W. Chojnacki hasło w Polskim słowniku biograficznym, t. 8, Warszawa 1956-1960, s. 388.

1 Johann Christoph Gottwald (1670-1713), przyrodnik, podróżował po Europie, do Gdańska powrócił
w 1697 r. - Zob.: biogram oprać.: Schwarz w AltpreussischeBiographie, Bd I, Kónigsberg Pr. 1936, L. 1, s. 129. n.

Daniel Gralath Starszy 1708-1767, burmistrz Gdańska.

1 Berhard Alm - inwentarz księgozbioru z 1776 r.: „Zur Nachricht. Nach den Buchem und Naturalien,
Musicalien von den beruhmten Musiois - Archiwum Państwowe w Gdańsku, 300,1/321, s. 84 n.

IS Heinrich Jacob de la Motte (1712-1783) - biogram w Altpreussische..., s. 380.

Johann P. E. von Scheffler (1739-1808); - Schumann, op. cit., s. 61.

" Johann Christian Aycke (1766-1854), sekretarz i radca gdański - ibidem, s. 27,51,61, 88,140.

21 Georg Karl Berendt (1790-1850) - ibidem, s. 92.

“ Franz Anton Menge (1808-1880) - ibidem, s. 97.

” Pelczar, op. cit., s. 540.

Gdańskie
kolekcje
bursztynu
od XVIII
do XIX
wieku

57