DOI article:
Torbus, Tomasz: Zamki graniczne czy tylko zamki położone na granicy? Problematyka zamków krzyżackich na Pomorzu Gdańskim (1308-1410)
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.28181#0011
Tomasz Torbus
Zamki graniczne czy tylko zamki położone
na granicy? Problematyka zamków krzyżackich
na Pomorzu Gdańskim (1308-1410)
Słowo ‘granica stało się w ostatnich latach niezwykle popularnym pojęciem,
również w dziedzinie historii sztuki. Używa się go często w badaniach na temat
transferu kulturowego, tematyki centrum i peryferii, ale też w rozważaniach
prowadzonych z nieco przestarzałej i dyskusyjnej dziś perspektywy geografii
artystycznej z jej „duchem czasu” i „stylem przestrzeni”. W nowoczesnym dys-
kursie o granicy nie chodzi oczywiście o wydobycie jedynie jej rozdzielającej
funkcji, widocznej przykładowo w sformułowaniu „wschodnia granica wystę-
powania stylu gotyckiego”, lecz raczej o pokazanie jej osmotycznych właściwości:
granica niczym membrana przepuszcza selektywnie niektóre trendy, mody i sty-
le, jest w stanie jednak też zatrzymać ich przepływ. Od stuleci ważne było w tym
kontekście nie tylko przekraczanie granic. Istotne jest, by przy granicy się zatrzy-
mać i z całą świadomością zaakcentować swoją obecność - w Innym, Obcym zza
granicy wzbudzić respekt, zadziwić go, obłaskawić, zainspirować lub dokładnie
na odwrót - pozwolić wywrzeć wpływ na siebie. Działo się tak zarówno w cza-
sach pokoju, jak i w czasach wojen, tych dyplomatycznych i tych prowadzonych
za pomocą oręża. Dlatego też temat zamków granicznych dla historyka architek-
tury zajmującego się budownictwem militarnym jest oczywistością i dostarcza
dla jego rozważań znacznie więcej płaszczyzn badawczych aniżeli uproszczone
stwierdzenie, że obiekty położone blisko granic musiały posiadać szczególne
cechy obronne.
Na kilku wybranych przykładach analizie poddana została specyficzna forma
architektoniczna wybranych zamków krzyżackich na zachodniej granicy Pań-
stwa Zakonnego Prus1. Tematem przewodnim jest tu określenie, na ile położenie
na granicy państwa determinowało formę architektoniczną i funkcję poszcze-
gólnych obiektów, czyniąc z nich zamki graniczne par excellence, a na ile były
to tylko i wyłącznie obiekty o dowolnej formie, które przypadkowo znalazły się
w pobliżu państwowej granicy. Badając zamki na Pomorzu Gdańskim, poło-
żono nacisk na cztery budowle: Człuchów, Swiecie, Nowy Jasiniec oraz Bytów.
Z niniejszych rozważań wyłączono natomiast zlokalizowane w pobliżu granicy
Państwa Zakonnego założenia takie, jak Lębork, Tuchola czy Czarne. Rozważa-
nia o Lęborku musiałyby koncentrować się na nieprzewidzianym tutaj temacie
1 Zamki na wschodnich rubieżach kraju analizował ostatnio Christopher Hermann, Deutsch-
ordensburgen in der „Grossen Wildnis”, [w:] Castella Maris Baltici, Bd. 6, Yilnius 2004, s. 97-103.
5
Zamki graniczne czy tylko zamki położone
na granicy? Problematyka zamków krzyżackich
na Pomorzu Gdańskim (1308-1410)
Słowo ‘granica stało się w ostatnich latach niezwykle popularnym pojęciem,
również w dziedzinie historii sztuki. Używa się go często w badaniach na temat
transferu kulturowego, tematyki centrum i peryferii, ale też w rozważaniach
prowadzonych z nieco przestarzałej i dyskusyjnej dziś perspektywy geografii
artystycznej z jej „duchem czasu” i „stylem przestrzeni”. W nowoczesnym dys-
kursie o granicy nie chodzi oczywiście o wydobycie jedynie jej rozdzielającej
funkcji, widocznej przykładowo w sformułowaniu „wschodnia granica wystę-
powania stylu gotyckiego”, lecz raczej o pokazanie jej osmotycznych właściwości:
granica niczym membrana przepuszcza selektywnie niektóre trendy, mody i sty-
le, jest w stanie jednak też zatrzymać ich przepływ. Od stuleci ważne było w tym
kontekście nie tylko przekraczanie granic. Istotne jest, by przy granicy się zatrzy-
mać i z całą świadomością zaakcentować swoją obecność - w Innym, Obcym zza
granicy wzbudzić respekt, zadziwić go, obłaskawić, zainspirować lub dokładnie
na odwrót - pozwolić wywrzeć wpływ na siebie. Działo się tak zarówno w cza-
sach pokoju, jak i w czasach wojen, tych dyplomatycznych i tych prowadzonych
za pomocą oręża. Dlatego też temat zamków granicznych dla historyka architek-
tury zajmującego się budownictwem militarnym jest oczywistością i dostarcza
dla jego rozważań znacznie więcej płaszczyzn badawczych aniżeli uproszczone
stwierdzenie, że obiekty położone blisko granic musiały posiadać szczególne
cechy obronne.
Na kilku wybranych przykładach analizie poddana została specyficzna forma
architektoniczna wybranych zamków krzyżackich na zachodniej granicy Pań-
stwa Zakonnego Prus1. Tematem przewodnim jest tu określenie, na ile położenie
na granicy państwa determinowało formę architektoniczną i funkcję poszcze-
gólnych obiektów, czyniąc z nich zamki graniczne par excellence, a na ile były
to tylko i wyłącznie obiekty o dowolnej formie, które przypadkowo znalazły się
w pobliżu państwowej granicy. Badając zamki na Pomorzu Gdańskim, poło-
żono nacisk na cztery budowle: Człuchów, Swiecie, Nowy Jasiniec oraz Bytów.
Z niniejszych rozważań wyłączono natomiast zlokalizowane w pobliżu granicy
Państwa Zakonnego założenia takie, jak Lębork, Tuchola czy Czarne. Rozważa-
nia o Lęborku musiałyby koncentrować się na nieprzewidzianym tutaj temacie
1 Zamki na wschodnich rubieżach kraju analizował ostatnio Christopher Hermann, Deutsch-
ordensburgen in der „Grossen Wildnis”, [w:] Castella Maris Baltici, Bd. 6, Yilnius 2004, s. 97-103.
5