DOI Artikel:
Okoń, Waldemar: Ikonografia Tadeusza Kościuszki - wybrane zagadnienia
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.27409#0086
84
WALDEMAR OKOŃ
się będzie dumna mogiła, której szczyt uwieńczy sława, kiedy ich wyniosłe
szczyty pysznić się tylko będą błyszczącą koroną z lodu i śniegu”16.
Przy takim poziomie retoryki powstaje pytanie, czy w ogóle był możliwy
portret Kościuszki, a jeżeli tak, to jak właściwie miałby on wyglądać, by od-
powiadać sile słownej metafory. Oczywiście portrety zwycięzcy spod Racławic
były możliwe i zadane przeze mnie pytanie ma również charakter czysto reto-
ryczny, ale musimy w tym momencie założyć, iż ikonografia kogoś, kto - jak
uważano - był „pochodnią rozświetlającą ciemne drogi przyszłości”17, mu-
siała spełniać wysokie moralne oraz ideowe, stawiane jej przez naród polski
wymagania.
Przede wszystkim po okresie dokumentarnej, tworzonej „z natury” rejestracji
postaci i rysów twarzy Kościuszki, która to rejestracja bardzo wcześnie stała
się dokumentem wzbogacanym poetycko-patriotycznym słownym komentarzem,
doszło do uwikłania naszego bohatera w skomplikowany i wymagający wiedzy
o historii Polski system przedstawień alegorycznych, będących jednocześnie
wypowiedzią na temat bieżących wydarzeń, jak i formą uogólnienia lub też
elementem rodzącej się na grobie Ojczyzny nowej religii, którą Maria Janion
- za Teodorem Parnickim - nazwała „rełigią polonizmu”18. Prawda szkicu z
natury zaczęła tu ustępować „typowi” bohatera, który wciąż na nowo, jak w
micie, walczył i cierpiał dla Ojczyzny, przebierał się w chłopską sukmanę czy
też dumnie odpowiadał carowi Pawłowi i Napoleonowi19. Same obrazy nie
mogły udźwignąć skomplikowanego splotu znaczeń i celów, jakie przed nimi
stawiano, ale - pomnożone i wzbogacone wiedzą widza-czytelnika - przema-
wiały już nie tyle swoim, co niemal patriotyczno-narodowym głosem.
16 Opis sypania mogiły Tadeusza Kościuszki, [w:] Wiązanka wspomnień, obrazków i opisów
z czasów i z życia Kościuszki, zebrał J. Tworzymir (J. Chociszewski), wyd. 2 pomnożone, Poznań
1894, s. 121.
17 C h o d ź k o, dz. cyt., s. 7.
18 M. J a n i o n, Artysta romantyczny wobec narodowego „sacrum”, [w:] Sztuka XIX wie-
ku w Polsce. Naród - miasto. Materiały Sesji SHS, Poznań, grudzień 1977, Warszawa 1979,
s. 24 i n.
19 W cytowanej już Wiązance wspomnień... (s. 21) znajdujemy np. taką oto scenę uwolnienia
Kościuszki z twierdzy petropawłowskiej: Jesteś Waćpan wolny! - rzekł car Paweł, wchodząc
do więzienia Kościuszki z synami swymi Aleksandrem i Konstantym, chcąc przez to okazać cześć,
jaką posiada dla jego cnoty i męstwa. Kościuszko i teraz, w tak radosnej dla niego chwili, okazał
się szlachetnym, bo więcej myślał o więzionych braciach, jak o sobie, pytając zaraz:
- A rodacy moi, czy także będą wolni?
- Tak, oni już są wolni! - odpowiada car.
Teraz dopiero uspokoił się Kościuszko. Istotnie, kilkanaście tysięcy jeńców polskich z więzień
z różnych stron Rosyi powróciło wtedy do ojczyzny”. Scena ta była bardzo częstym tematem
obrazów i rycin współtworzących „anegdotyczny” nurt ikonografii Kościuszki (J. Danieli,
A. Orłowski, Z. Ajdukiewicz i inni).
WALDEMAR OKOŃ
się będzie dumna mogiła, której szczyt uwieńczy sława, kiedy ich wyniosłe
szczyty pysznić się tylko będą błyszczącą koroną z lodu i śniegu”16.
Przy takim poziomie retoryki powstaje pytanie, czy w ogóle był możliwy
portret Kościuszki, a jeżeli tak, to jak właściwie miałby on wyglądać, by od-
powiadać sile słownej metafory. Oczywiście portrety zwycięzcy spod Racławic
były możliwe i zadane przeze mnie pytanie ma również charakter czysto reto-
ryczny, ale musimy w tym momencie założyć, iż ikonografia kogoś, kto - jak
uważano - był „pochodnią rozświetlającą ciemne drogi przyszłości”17, mu-
siała spełniać wysokie moralne oraz ideowe, stawiane jej przez naród polski
wymagania.
Przede wszystkim po okresie dokumentarnej, tworzonej „z natury” rejestracji
postaci i rysów twarzy Kościuszki, która to rejestracja bardzo wcześnie stała
się dokumentem wzbogacanym poetycko-patriotycznym słownym komentarzem,
doszło do uwikłania naszego bohatera w skomplikowany i wymagający wiedzy
o historii Polski system przedstawień alegorycznych, będących jednocześnie
wypowiedzią na temat bieżących wydarzeń, jak i formą uogólnienia lub też
elementem rodzącej się na grobie Ojczyzny nowej religii, którą Maria Janion
- za Teodorem Parnickim - nazwała „rełigią polonizmu”18. Prawda szkicu z
natury zaczęła tu ustępować „typowi” bohatera, który wciąż na nowo, jak w
micie, walczył i cierpiał dla Ojczyzny, przebierał się w chłopską sukmanę czy
też dumnie odpowiadał carowi Pawłowi i Napoleonowi19. Same obrazy nie
mogły udźwignąć skomplikowanego splotu znaczeń i celów, jakie przed nimi
stawiano, ale - pomnożone i wzbogacone wiedzą widza-czytelnika - przema-
wiały już nie tyle swoim, co niemal patriotyczno-narodowym głosem.
16 Opis sypania mogiły Tadeusza Kościuszki, [w:] Wiązanka wspomnień, obrazków i opisów
z czasów i z życia Kościuszki, zebrał J. Tworzymir (J. Chociszewski), wyd. 2 pomnożone, Poznań
1894, s. 121.
17 C h o d ź k o, dz. cyt., s. 7.
18 M. J a n i o n, Artysta romantyczny wobec narodowego „sacrum”, [w:] Sztuka XIX wie-
ku w Polsce. Naród - miasto. Materiały Sesji SHS, Poznań, grudzień 1977, Warszawa 1979,
s. 24 i n.
19 W cytowanej już Wiązance wspomnień... (s. 21) znajdujemy np. taką oto scenę uwolnienia
Kościuszki z twierdzy petropawłowskiej: Jesteś Waćpan wolny! - rzekł car Paweł, wchodząc
do więzienia Kościuszki z synami swymi Aleksandrem i Konstantym, chcąc przez to okazać cześć,
jaką posiada dla jego cnoty i męstwa. Kościuszko i teraz, w tak radosnej dla niego chwili, okazał
się szlachetnym, bo więcej myślał o więzionych braciach, jak o sobie, pytając zaraz:
- A rodacy moi, czy także będą wolni?
- Tak, oni już są wolni! - odpowiada car.
Teraz dopiero uspokoił się Kościuszko. Istotnie, kilkanaście tysięcy jeńców polskich z więzień
z różnych stron Rosyi powróciło wtedy do ojczyzny”. Scena ta była bardzo częstym tematem
obrazów i rycin współtworzących „anegdotyczny” nurt ikonografii Kościuszki (J. Danieli,
A. Orłowski, Z. Ajdukiewicz i inni).