DOI Artikel:
Pieńkos, Andrzej: Ars moriendi w "epoce realizmu" uwagi o sylu XIX wieku
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.27409#0136
134
ANDRZEJ PIEŃKOS
Pod historycznymi schematami interpretacyjnymi sztuki XIX i XX w. dały-
by się zapewne odnaleźć nieliczne próby wyrażenia innego od pozytywistycznej
jasności „zaniepokojenia prawdą”52. Takie, nie mieszczące się w realistycznym
stylu, próby to dzieła na swój sposób kalekie, z punktu widzenia kultury nie-
doskonałe (Muncha Chore dziecko - pierwsza, przepracowywana i nie dokoń-
czona wersja tego tematu53) lub marginalne (drobne, nagrobkowe medaliony
Prćault54), przeoczane przez historię sztuki ze względu na odmienny od pozo-
stałego oeuvre tych artystów charakter.
Ich realizm jest w relacji konfliktowej z kulturą. Podobnie realizm Hodlera,
w serii prac poświęconych umieraniu Valentine Godé-Darel (1915), oznaczałby
krańcową oszczędność środków, niemal rezygnację ze środków (marzył o czymś
takim Courbet, tyle że wypowiedział to w sposób chyba sprzeczny w własnymi
intencjami), rezygnację z kreacjonizmu w imię pokory wobec doświadczenia
granicznego. Hodler wychodzi poza realizm pojmowany jako sztuczna konwen-
cja estetyczna obrazowania rzeczywistości w stronę - nie mieszczącej się w
granicach „sztuki” - notatki55.
Twierdzenia historyków kultury o istnieniu swoistego tabu śmierci w cywili-
zacji europejskiej po Oświeceniu zostały już przyjęte za pewnik. Trup jako
„przedmiot”, choroba jako zjawisko medyczne lub społeczne niekoniecznie
jednak muszą stanowić tabu; jest nim tak naprawdę doświadczenie śmierci, i
jeżeli od jego kontekstu przedstawienie zwłok i rozkładu zostanie odłączone,
mieści się ono w akceptowanej przez kulturę sferze. Po zredukowaniu rzeczywi-
stości o „rzeczy ostateczne” wzrasta zainteresowanie produktami „ubocznymi”
owej zakazanej sfery: zwłokami, kontekstem fizjologicznym lub społecznym
52 Pojęcie urobione z celowo niezbyt wiernego przełożenia formuły Duranty’ego „la névrosé
du vrai". Nie dokonujemy tu jasnego określenia pola semantycznego terminu „realizm”, odwołując
się raczej tylko do ewokatywnej siły tego słowa, przy założeniu, że gdy niektóre rejestry jego
zastosowań wykluczymy, dać ono może pewne badawcze pożytki. Raz po raz podejmowane
wysiłki w celu sprecyzowania pojęcia realizmu kończą się fiaskiem, chyba że zostaje ono ograni-
czone do zakresu niezbyt przydatnego, tj. realizmu w sensie społecznym, jak to czyni w cennej
próbie wydzielenia „realizmu” i „naturalizmu” J. A. Schmoll gen. E i s e n w e r t h, Naturalis-
mus und Realismus: Versuch zur Formulierung verbindlicher Begriffe, [w:] tenże, Epochen-
grenzen und Kontinuitdt. Studien zur Kunstgeschichte, München 1985, s. 263-288.
53 Oslo, Nasjonalgalleriet. Analizę tego obrazu przeprowadziliśmy w Edvarda Muncha studium
do arcydzieła...
54 Dziełami bezprecedensowymi w rzeźbie XIX w. są pod względem oddania agonii jego
tonda z nagrobków wielkiego aktora, Ph. Rouvière’a z 1866 r. (cmentarz Montmartre w Paryżu),
oraz Mickiewicza z 1867 r. (cmentarz w Montmorency). Medalionom tym zamierzamy poświęcić
osobne studium.
55 Nawiązujemy tu do interpretacji tej serii Hodlera, którą przeprowadziliśmy w O pierwiastku
szkicowym w sztuce. Przykład Hodlera, [w:] Projekt, szkic, bozzetto. Materiały seminarium SHS,
pod red. M. Poprzęckiej, Warszawa 1993.
ANDRZEJ PIEŃKOS
Pod historycznymi schematami interpretacyjnymi sztuki XIX i XX w. dały-
by się zapewne odnaleźć nieliczne próby wyrażenia innego od pozytywistycznej
jasności „zaniepokojenia prawdą”52. Takie, nie mieszczące się w realistycznym
stylu, próby to dzieła na swój sposób kalekie, z punktu widzenia kultury nie-
doskonałe (Muncha Chore dziecko - pierwsza, przepracowywana i nie dokoń-
czona wersja tego tematu53) lub marginalne (drobne, nagrobkowe medaliony
Prćault54), przeoczane przez historię sztuki ze względu na odmienny od pozo-
stałego oeuvre tych artystów charakter.
Ich realizm jest w relacji konfliktowej z kulturą. Podobnie realizm Hodlera,
w serii prac poświęconych umieraniu Valentine Godé-Darel (1915), oznaczałby
krańcową oszczędność środków, niemal rezygnację ze środków (marzył o czymś
takim Courbet, tyle że wypowiedział to w sposób chyba sprzeczny w własnymi
intencjami), rezygnację z kreacjonizmu w imię pokory wobec doświadczenia
granicznego. Hodler wychodzi poza realizm pojmowany jako sztuczna konwen-
cja estetyczna obrazowania rzeczywistości w stronę - nie mieszczącej się w
granicach „sztuki” - notatki55.
Twierdzenia historyków kultury o istnieniu swoistego tabu śmierci w cywili-
zacji europejskiej po Oświeceniu zostały już przyjęte za pewnik. Trup jako
„przedmiot”, choroba jako zjawisko medyczne lub społeczne niekoniecznie
jednak muszą stanowić tabu; jest nim tak naprawdę doświadczenie śmierci, i
jeżeli od jego kontekstu przedstawienie zwłok i rozkładu zostanie odłączone,
mieści się ono w akceptowanej przez kulturę sferze. Po zredukowaniu rzeczywi-
stości o „rzeczy ostateczne” wzrasta zainteresowanie produktami „ubocznymi”
owej zakazanej sfery: zwłokami, kontekstem fizjologicznym lub społecznym
52 Pojęcie urobione z celowo niezbyt wiernego przełożenia formuły Duranty’ego „la névrosé
du vrai". Nie dokonujemy tu jasnego określenia pola semantycznego terminu „realizm”, odwołując
się raczej tylko do ewokatywnej siły tego słowa, przy założeniu, że gdy niektóre rejestry jego
zastosowań wykluczymy, dać ono może pewne badawcze pożytki. Raz po raz podejmowane
wysiłki w celu sprecyzowania pojęcia realizmu kończą się fiaskiem, chyba że zostaje ono ograni-
czone do zakresu niezbyt przydatnego, tj. realizmu w sensie społecznym, jak to czyni w cennej
próbie wydzielenia „realizmu” i „naturalizmu” J. A. Schmoll gen. E i s e n w e r t h, Naturalis-
mus und Realismus: Versuch zur Formulierung verbindlicher Begriffe, [w:] tenże, Epochen-
grenzen und Kontinuitdt. Studien zur Kunstgeschichte, München 1985, s. 263-288.
53 Oslo, Nasjonalgalleriet. Analizę tego obrazu przeprowadziliśmy w Edvarda Muncha studium
do arcydzieła...
54 Dziełami bezprecedensowymi w rzeźbie XIX w. są pod względem oddania agonii jego
tonda z nagrobków wielkiego aktora, Ph. Rouvière’a z 1866 r. (cmentarz Montmartre w Paryżu),
oraz Mickiewicza z 1867 r. (cmentarz w Montmorency). Medalionom tym zamierzamy poświęcić
osobne studium.
55 Nawiązujemy tu do interpretacji tej serii Hodlera, którą przeprowadziliśmy w O pierwiastku
szkicowym w sztuce. Przykład Hodlera, [w:] Projekt, szkic, bozzetto. Materiały seminarium SHS,
pod red. M. Poprzęckiej, Warszawa 1993.