DOI Artikel:
Pieńkos, Andrzej: Ars moriendi w "epoce realizmu" uwagi o sylu XIX wieku
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.27409#0137
ARS MORIENDI W „EPOCE REALIZMU”
135
umierania itd. Tabu działa formotwórczo. Zobowiązuje do szukania konwencji,
która eliminuje wszelkie aluzje do niewytłumaczalnego, oddala obraz od do-
świadczenia ostatecznego i coraz wyraźniej czyni zeń „przede wszystkim płaską
powierzchnię pokrytą farbami w określonym porządku”56.
Czy istotnie estetyczna fascynacja chorobą, rozkładem itp. jest składnikiem
wielkiego kryzysu w obrazowaniu człowieka57. Czy sztuka XIX w., poza po-
twierdzającymi regułę wyjątkami, na zawsze oddzielona już była od eschatycz-
nej sfery? Zdaje się ona niekiedy przebijać do niej, ale jakby mimochodem,
może nawet przypadkiem; jest to często uboczny efekt. Monet swojego obrazu
śmierci się wstydził, może nie tylko ze względu na osobistą postawę, ale i na
poczucie artystycznej znikomości dzieła. Śmierć jako taka w ramach realizmu
nie daje się wyartykułować. Chyba że będą to próby, obrazy-porażki, świadec-
twa niepogodzenia z coraz bardziej pętającą sztukę kulturą. Próby rozszerzenia
zredukowanej przez „epokę realizmu” rzeczywistości i oddania jej przewagi nad
przymusem formy. Próby rozszerzenia realizmu.
ARS MORIENDI À L’ÉPOQUE DU RÉALISME. DU „STYLE” DU XIX SIÈCLE
Résumé
L’attitude de Courbet montre une indifférence à l’égard de la mort typique pour le réalisme,
défini dans le livre célèbre de Linda Nochlin. Le tableau intitulé Toilette d’une femme morte
présente, peut-être, une Toilette d'une jeune mariée. Le niveau eschatologique, caché par le tabou
de culture moderne, ne pénétré pas dans la représentation de la mort.
Or, le cas analogique nous observons non seulement chez Courbet, mais aussi chez Géricault,
non seulement chez Menzel mais aussi chez G. C. von Max. La mort apparait comme un phéno-
mène concret, physique. L’objectivisme du reportage et les conventions de la forme très sophisti-
quée sont les deux faces d’une même attitude. L’obsession de la forme, très souvent transposition
des clichés iconographiques d’autrefois (le gisant, le lit de mort, etc.), devrait neutraliser „les
choses ultimes”, excluest de la réalité par la culture moderne. Dans cet effort le historisme et le
réalisme, deux produits de la conscience européenne post-Lumières, collaborent solidairement. Le
contenu eschatologique disparait sous la „curiosité historique” (le terme est du à A. Pigler), sous
le mélodrame, etc. Dans les tableaux à sujet „moderne” (par ex. les agonies chez les paysans ou
les ouvriers dans la peinture polonaise, russe, allemande, Scandinave), cette curiosité sublime dans
le pittoresque du décor, dans la sentimentalité psychologique, dans la critique de la situation
56 Sławną definicję obrazu M. Denisa z 1890 r. cytuję w przekładzie H. Morawskiej za:
Artyści o sztuce, wybór i oprać. E. Grabska i H. Morawska, Warszawa 1969, s. 70.
57 Taką tezę zdaje się wyprowadzać z refleksji nad terminologią krytyki XIX w. Nicole
Dubreuil-Blondin (dz. cyt., s. 1).
135
umierania itd. Tabu działa formotwórczo. Zobowiązuje do szukania konwencji,
która eliminuje wszelkie aluzje do niewytłumaczalnego, oddala obraz od do-
świadczenia ostatecznego i coraz wyraźniej czyni zeń „przede wszystkim płaską
powierzchnię pokrytą farbami w określonym porządku”56.
Czy istotnie estetyczna fascynacja chorobą, rozkładem itp. jest składnikiem
wielkiego kryzysu w obrazowaniu człowieka57. Czy sztuka XIX w., poza po-
twierdzającymi regułę wyjątkami, na zawsze oddzielona już była od eschatycz-
nej sfery? Zdaje się ona niekiedy przebijać do niej, ale jakby mimochodem,
może nawet przypadkiem; jest to często uboczny efekt. Monet swojego obrazu
śmierci się wstydził, może nie tylko ze względu na osobistą postawę, ale i na
poczucie artystycznej znikomości dzieła. Śmierć jako taka w ramach realizmu
nie daje się wyartykułować. Chyba że będą to próby, obrazy-porażki, świadec-
twa niepogodzenia z coraz bardziej pętającą sztukę kulturą. Próby rozszerzenia
zredukowanej przez „epokę realizmu” rzeczywistości i oddania jej przewagi nad
przymusem formy. Próby rozszerzenia realizmu.
ARS MORIENDI À L’ÉPOQUE DU RÉALISME. DU „STYLE” DU XIX SIÈCLE
Résumé
L’attitude de Courbet montre une indifférence à l’égard de la mort typique pour le réalisme,
défini dans le livre célèbre de Linda Nochlin. Le tableau intitulé Toilette d’une femme morte
présente, peut-être, une Toilette d'une jeune mariée. Le niveau eschatologique, caché par le tabou
de culture moderne, ne pénétré pas dans la représentation de la mort.
Or, le cas analogique nous observons non seulement chez Courbet, mais aussi chez Géricault,
non seulement chez Menzel mais aussi chez G. C. von Max. La mort apparait comme un phéno-
mène concret, physique. L’objectivisme du reportage et les conventions de la forme très sophisti-
quée sont les deux faces d’une même attitude. L’obsession de la forme, très souvent transposition
des clichés iconographiques d’autrefois (le gisant, le lit de mort, etc.), devrait neutraliser „les
choses ultimes”, excluest de la réalité par la culture moderne. Dans cet effort le historisme et le
réalisme, deux produits de la conscience européenne post-Lumières, collaborent solidairement. Le
contenu eschatologique disparait sous la „curiosité historique” (le terme est du à A. Pigler), sous
le mélodrame, etc. Dans les tableaux à sujet „moderne” (par ex. les agonies chez les paysans ou
les ouvriers dans la peinture polonaise, russe, allemande, Scandinave), cette curiosité sublime dans
le pittoresque du décor, dans la sentimentalité psychologique, dans la critique de la situation
56 Sławną definicję obrazu M. Denisa z 1890 r. cytuję w przekładzie H. Morawskiej za:
Artyści o sztuce, wybór i oprać. E. Grabska i H. Morawska, Warszawa 1969, s. 70.
57 Taką tezę zdaje się wyprowadzać z refleksji nad terminologią krytyki XIX w. Nicole
Dubreuil-Blondin (dz. cyt., s. 1).