DOI Artikel:
Kuczyńska, Jadwiga: Średniowieczne chrzcielnice kamienne w Polsce
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14265#0010
6
JADWIGA KUCZYŃSKA
dają się dokładnie datować; ponadto źródła pisane nie dostarczają w tej sprawie dość dokładnych
informacji.
Pierwsze chrzcielnice miały kształty różne, ale przeważnie bardzo proste, od z grubsza tylko
ociosanych bloków kamiennych do form cylindrycznych, stożkowatych, czworobocznych, rzadziej
wielobocznych. Wiele z tych pierwszych chrzcielnic wydaje się być naśladownictwem prostych form
studni lub naczyń, jak kadzie, kotły, beczki4. Wszystkie one odznaczały się zazwyczaj dużymi
rozmiarami, nie posiadały podstawy, przeważnie były pozbawione dekoracji. Jednocześnie wyko-
rzystywano do celów baptyzmalnych detale architektoniczne, np. bazy i kapitele5 a także adapto-
wano sarkofagi i wanny antyczne6.
Decydującym dla rozwoju chrzcielnicy był okres od X do XII w. Ewolucja postępowała w kie-
runku „odrywania się" chrzcielnicy od ziemi i zwiększania jej wertykalizmu ; do jej struktury
włączano podporę. Chrzcielnicę ustawiano na podstawie7. W tym czasie zaczęła się kształtować
forma kielichowa. Proces ten najlepiej daje się prześledzić na terenie Anglii i Francjis.
Ważnym współczynnikiem ustalania się form chrzcielnic i ich ewolucji w X—XII w. była deko-
racja, która stopniowo coraz częściej się na nich pojawiała. Cechowała ją znaczna różnorodność
tematów i ich układów. Na szczególną uwagę zasługują dwa wczesne zabytki: w Grottaferrata
(Włochy il. 1) i w Le Dorat (Francja). W przypadku chrzcielnicy w Grottaferrata. datowanej
przez G. Pudelkę na X w.4, treść dekoracji o charakterze alegorycznym nawiązuje do tradycyjnej
symboliki chrztu mającej swe źródło w pismach Ojców Kościoła. Podtrzymujące korpus chrzcielnicy
lwy wydają się być dodatkiem późniejszym.
Niespotykany plan posiada chrzcielnica w Le Dorat, wykonana niewątpliwie przed XII w. Budowa
jej przypomina układ jednonawowego kościoła z apsydą, co uzmysławia w symboliczny sposób akt
wejścia w społeczność wiernych dzięki przyjęciu chrztu. Dwie pary fantastycznych zwierząt wy-
rzeźbione na ściankach chrzcielnicy występują zapewne w nawiązaniu do baptyzmalnych treści
symboliki liczby cztery l0.
4 A. de Caumont, Abécédaire ou rudiment d'archéologie. Caen-Paris-Rouen 1859, s. 249; E. Sauermann. Die
mittelalterlichen Taufsteine der Provint Śchleswig-Holstein; Flensburg 1904. s. 2; F. de Saint-Andéol. Étude sur les
baptistères, les piscines et les cuves pour l'intelligence de l'administration du baptême depuis les premiers siècles du
christianisme jusqu'à nos jours, ..Revue de l'Art chrétien". IX: 1865; X: 1866. s. 577 582: W. Zimmermann. Romanische
Taufsteine am Niederrhein. [w:] Annalen des historischen Vereins fiir Niederrhein, Dusseldorf 1954. s. 476; A. Goldschmidt,
Die Elfenbeinskulpturen aus der Zeit der karolingischen und sdchsischen Kaiser VIII—Xl Jahrhundert. t. I. Berlin 1914,
tabl. XXX. 74a, s. 41, tabl. XLIX, 108, s. 56: okładka Sakramentarza Drogona znajduje się w Bibliothèque Nationale
w Paryżu (ms. lat. 9428), płytka z Metz znajduje się w Museo Nazionale we Florencji (Cat. Supino 1938, Nr 38);
sceny chrztu w kadzi cylindrycznej występują również na chrzcielnicy w Liège: św. Piotr udziela chrztu Korneliuszowi
(Rhin-Meuse, Art et Civilisation 800-1400. katalog wystawy. Cologne-Bruxelles, nr Gl ; M Morelowski, Udział Polski
w wystawie sztuki mozańskiej 1951-1952. ..Biuletyn Historii Sztuki", R. 15: 1953, nr 1, s. 59, ryc. 3), na płaskorzeźbie
z pocz. XIII w. z kościoła w Tamdrup. obecnie w Muzeum Narodowym w Kopenhadze, przedstawiającej chrzest króla
Haralda Sinozębego (A. Tuulse. Skandynawia romańska, s. 255. il. 85) oraz na licznych kartach Węgierskiego legendarium
andegaweńskiego z lat czterdziestych XIV w. (Węgierskie legendarium andegaweńskie, wydanie facsimile. opracował F. Levârdy.
przeł. E. Ławnik, Wrocław-Budapeszt 1978).
5 F. Bond, Fonts and Font Covers. London-Toronto 1908. s. 98-100. 105. il. 102. 103; С. Enlart, Manuel
d'archéologie française depuis les temps mérovingiens jusqu'à la renaissance, t. 2, Paris 1929. s. 887.
ft J. Corblet, Histoire dogmatique, liturgique et archéologique du sacrament du baptême, II, Paris 1882, s. 100—101;
W Gross — St. Martin w Kolonii znajdowała się marmurowa, antyczna wanna, według tradycji ofiarowana przez Leona III
w r. 803 do użytku chrzcielnego (H. Bergner, Handbuch der kirchlichen Kunstaltertiimer in Deutschland, Leipzig 1905,
s. 274). Wanna antyczna, będąca dawną chrzcielnicą, zachowała się w katedrze w Metz (W. Hotz. Handbuch der
Kunst denkmàler in Elsass md in Lothringen, wyd. 3, Berlin— Munchen 1976, s. 141).
7 G. Pudełko. Romanische Taufsteine, Berlin 1932, s. 70.
K Pudełko, op. cit.. s. 73; P. Dez. De quelques cuves baptismales du Mellois. ..Bulletin de la Société historique et
scientifique des Deux-Sèvres", t. 3, 1970, nr 1.
4 Pudełko, op. cit.. s. 26.
10 Ambroży, Liber de Paradiso. III, 13. cyt. za V. H. Elbern, Der eucharistische Kelch im friihen Mittelalter.
cz. 2: Ikonographie und Symbolik. ..Zeitschrift des Deutschen Vereins fiir Kunstwissenschaft". XVII: 1963, z. 3/4, s. 133;
Cyprian, List 73. 10. tłum. W. Szołdrski [w:] Pisma starochrześcijańskich pisarzy, t. 1. Warszawa 1969, s. 263; Augustyn.
O państwie Bożym. XIII. 21. przel. i oprać. W. Kornatowski. Warszawa 1977, s. 109; Augustyn, Homilia, 9 (Jan, 2-11),
14. tłum. W. Szołdrski i W. Kania [w:] Pisma starochrześcijańskich pisarzy, t. 15, Warszawa 1977, s. 154; Raban Maur,
Commentarius in Genesim I, 12 [w:] Patrologia latina. t. 107, Parisiis 1864. szp. 479; E. Schlee. Die Ikonographie
der Paradiesesfliisse. Leipzig 1937; V. F. Hopper. Médiéval Number Symbolism. New York, s. 95.
JADWIGA KUCZYŃSKA
dają się dokładnie datować; ponadto źródła pisane nie dostarczają w tej sprawie dość dokładnych
informacji.
Pierwsze chrzcielnice miały kształty różne, ale przeważnie bardzo proste, od z grubsza tylko
ociosanych bloków kamiennych do form cylindrycznych, stożkowatych, czworobocznych, rzadziej
wielobocznych. Wiele z tych pierwszych chrzcielnic wydaje się być naśladownictwem prostych form
studni lub naczyń, jak kadzie, kotły, beczki4. Wszystkie one odznaczały się zazwyczaj dużymi
rozmiarami, nie posiadały podstawy, przeważnie były pozbawione dekoracji. Jednocześnie wyko-
rzystywano do celów baptyzmalnych detale architektoniczne, np. bazy i kapitele5 a także adapto-
wano sarkofagi i wanny antyczne6.
Decydującym dla rozwoju chrzcielnicy był okres od X do XII w. Ewolucja postępowała w kie-
runku „odrywania się" chrzcielnicy od ziemi i zwiększania jej wertykalizmu ; do jej struktury
włączano podporę. Chrzcielnicę ustawiano na podstawie7. W tym czasie zaczęła się kształtować
forma kielichowa. Proces ten najlepiej daje się prześledzić na terenie Anglii i Francjis.
Ważnym współczynnikiem ustalania się form chrzcielnic i ich ewolucji w X—XII w. była deko-
racja, która stopniowo coraz częściej się na nich pojawiała. Cechowała ją znaczna różnorodność
tematów i ich układów. Na szczególną uwagę zasługują dwa wczesne zabytki: w Grottaferrata
(Włochy il. 1) i w Le Dorat (Francja). W przypadku chrzcielnicy w Grottaferrata. datowanej
przez G. Pudelkę na X w.4, treść dekoracji o charakterze alegorycznym nawiązuje do tradycyjnej
symboliki chrztu mającej swe źródło w pismach Ojców Kościoła. Podtrzymujące korpus chrzcielnicy
lwy wydają się być dodatkiem późniejszym.
Niespotykany plan posiada chrzcielnica w Le Dorat, wykonana niewątpliwie przed XII w. Budowa
jej przypomina układ jednonawowego kościoła z apsydą, co uzmysławia w symboliczny sposób akt
wejścia w społeczność wiernych dzięki przyjęciu chrztu. Dwie pary fantastycznych zwierząt wy-
rzeźbione na ściankach chrzcielnicy występują zapewne w nawiązaniu do baptyzmalnych treści
symboliki liczby cztery l0.
4 A. de Caumont, Abécédaire ou rudiment d'archéologie. Caen-Paris-Rouen 1859, s. 249; E. Sauermann. Die
mittelalterlichen Taufsteine der Provint Śchleswig-Holstein; Flensburg 1904. s. 2; F. de Saint-Andéol. Étude sur les
baptistères, les piscines et les cuves pour l'intelligence de l'administration du baptême depuis les premiers siècles du
christianisme jusqu'à nos jours, ..Revue de l'Art chrétien". IX: 1865; X: 1866. s. 577 582: W. Zimmermann. Romanische
Taufsteine am Niederrhein. [w:] Annalen des historischen Vereins fiir Niederrhein, Dusseldorf 1954. s. 476; A. Goldschmidt,
Die Elfenbeinskulpturen aus der Zeit der karolingischen und sdchsischen Kaiser VIII—Xl Jahrhundert. t. I. Berlin 1914,
tabl. XXX. 74a, s. 41, tabl. XLIX, 108, s. 56: okładka Sakramentarza Drogona znajduje się w Bibliothèque Nationale
w Paryżu (ms. lat. 9428), płytka z Metz znajduje się w Museo Nazionale we Florencji (Cat. Supino 1938, Nr 38);
sceny chrztu w kadzi cylindrycznej występują również na chrzcielnicy w Liège: św. Piotr udziela chrztu Korneliuszowi
(Rhin-Meuse, Art et Civilisation 800-1400. katalog wystawy. Cologne-Bruxelles, nr Gl ; M Morelowski, Udział Polski
w wystawie sztuki mozańskiej 1951-1952. ..Biuletyn Historii Sztuki", R. 15: 1953, nr 1, s. 59, ryc. 3), na płaskorzeźbie
z pocz. XIII w. z kościoła w Tamdrup. obecnie w Muzeum Narodowym w Kopenhadze, przedstawiającej chrzest króla
Haralda Sinozębego (A. Tuulse. Skandynawia romańska, s. 255. il. 85) oraz na licznych kartach Węgierskiego legendarium
andegaweńskiego z lat czterdziestych XIV w. (Węgierskie legendarium andegaweńskie, wydanie facsimile. opracował F. Levârdy.
przeł. E. Ławnik, Wrocław-Budapeszt 1978).
5 F. Bond, Fonts and Font Covers. London-Toronto 1908. s. 98-100. 105. il. 102. 103; С. Enlart, Manuel
d'archéologie française depuis les temps mérovingiens jusqu'à la renaissance, t. 2, Paris 1929. s. 887.
ft J. Corblet, Histoire dogmatique, liturgique et archéologique du sacrament du baptême, II, Paris 1882, s. 100—101;
W Gross — St. Martin w Kolonii znajdowała się marmurowa, antyczna wanna, według tradycji ofiarowana przez Leona III
w r. 803 do użytku chrzcielnego (H. Bergner, Handbuch der kirchlichen Kunstaltertiimer in Deutschland, Leipzig 1905,
s. 274). Wanna antyczna, będąca dawną chrzcielnicą, zachowała się w katedrze w Metz (W. Hotz. Handbuch der
Kunst denkmàler in Elsass md in Lothringen, wyd. 3, Berlin— Munchen 1976, s. 141).
7 G. Pudełko. Romanische Taufsteine, Berlin 1932, s. 70.
K Pudełko, op. cit.. s. 73; P. Dez. De quelques cuves baptismales du Mellois. ..Bulletin de la Société historique et
scientifique des Deux-Sèvres", t. 3, 1970, nr 1.
4 Pudełko, op. cit.. s. 26.
10 Ambroży, Liber de Paradiso. III, 13. cyt. za V. H. Elbern, Der eucharistische Kelch im friihen Mittelalter.
cz. 2: Ikonographie und Symbolik. ..Zeitschrift des Deutschen Vereins fiir Kunstwissenschaft". XVII: 1963, z. 3/4, s. 133;
Cyprian, List 73. 10. tłum. W. Szołdrski [w:] Pisma starochrześcijańskich pisarzy, t. 1. Warszawa 1969, s. 263; Augustyn.
O państwie Bożym. XIII. 21. przel. i oprać. W. Kornatowski. Warszawa 1977, s. 109; Augustyn, Homilia, 9 (Jan, 2-11),
14. tłum. W. Szołdrski i W. Kania [w:] Pisma starochrześcijańskich pisarzy, t. 15, Warszawa 1977, s. 154; Raban Maur,
Commentarius in Genesim I, 12 [w:] Patrologia latina. t. 107, Parisiis 1864. szp. 479; E. Schlee. Die Ikonographie
der Paradiesesfliisse. Leipzig 1937; V. F. Hopper. Médiéval Number Symbolism. New York, s. 95.