DOI Artikel:
Kuczyńska, Jadwiga: Średniowieczne chrzcielnice kamienne w Polsce
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14265#0011
ŚRFDNIOWIFCZNE CHRZCIELNICF KAMIENNF W POLSCF
7
2. W XII stuleciu dokonało się ostateczne przejście od chrzcielnicy wczesnośredniowiecznej,
z właściwym jej zróżnicowaniem kształtów, do romańskiej. Spośród form chrzcielnic najstarszych
przetrwały i utrwaliły się w XII w. przede wszystkim kształty: cylindryczny, czworoboczny i wielo-
boczny. Przyjęła się także na stałe chrzcielnica podporowa. W toku dalszego kształtowania się
chrzcielnicy wystąpiły formy o wyraźnie skrystalizowanych cechach morfologicznych pozwalających na
wyróżnienie czterech zasadniczych typów chrzcielnicy romańskiej : misowego, architektonicznego, kie-
lichowego i pośredniego.
Chrzcielnice typu misowego kształtem nawiązują do misy chrzcielnej baptysterium, zwykle na
planie koła, czworoboku lub ośmioboku. Odznaczają się przeważnie dużymi rozmiarami. Od właści-
wej misy chrzcielnej różnią się najczęściej smuklejszymi proporcjami lub bardziej złożoną budową.
Chrzcielnice misowe występowały na terenie południowej i zachodniej Europy. Rozpowszechnio-
nym motywem dekoracyjnym chrzcielnic misowych była arkada stosowana w licznych odmianach
kompozycyjnych. Często stanowiła ona ramy dla przedstawień pojedynczych postaci np. w Gernrode
i w Merseburgu (Niemcy), a niekiedy dla wielofigurowych scen narracyjnych jak np. we Frecken-
horst (Niemcy).
Z chrzcielnic typu misowego, głównie chrzcielnice wieloboczne były wytwarzane do końca
średniowiecza.
Do typu architektonicznego należą chrzcielnice, których kształt zależy wprost od elementów
architektonicznych, zwłaszcza od kolumn i ich składników11, i które niekiedy wykazują cechy
określonego porządku architektonicznego. W obrębie tego typu można wyróżnić trzy odmiany.
Najprostszą stanowią chrzcielnice, dla których modelem był kapitel. ..Chrzcielnice kapitelowe" naj-
liczniej występowały we Francjil2. Jak forma tak i dekoracja tych chrzcielnic była wzorowana na
głowicy architektonicznej. Drugą odmianę typu architektonicznego reprezentują chrzcielnice, dla
których pierwowzorem była cała kolumna. Występowały one równolegle do chrzcielnic kapitelo-
wych, jednak mniej licznie — we Francji, Anglii i we Włoszech '\
W XII w. wykształciła się również bardziej złożona odmiana typu architektonicznego chrzcielnic.
Stanowią ją chrzcielnice o podporze wieloczłonowej, która składa się z masywnej podpory central-
nej i otaczających ją czterech smuklejszych podpór. Taki układ elementów podporowych, złączonych
w organiczną całość z czworoboczną podstawą i płytową zazwyczaj czaszą, był wzorowany nie-
wątpliwie na złożonej formie niektórych kolumn późnoromańskich i wczesnogotyckich. Często
struktura chrzcielnicy wielopodporowej przypomina ołtarz w formie mensy na kolumnach, na co
zwrócił uwagę C. Enlart14.
Chrzcielnice jedno i wielopodporowe były wytwarzane w dużych ośrodkach kamieniarskich
w Namur i w Tournai. Ośrodek w Namur zaopatrywał w chrzcielnice tereny nadmozańskie i nie-
które rejony języka niemieckiego, a także eksportował je do krajów północnych, zwłaszcza do
Szlezwiku-Holsztyna i do Danii15. Zasięg eksportu chrzcielnic z Tournai był jeszcze szerszy: oprócz
Flandrii obejmował on północną Francję i Anglię, a w pewnym stopniu także Niemcy lft.
11 Wpływ elementów architektonicznych na formę chrzcielnic typu architektonicznego został omówiony w artykule
J. Kuczyńska, Wpływ wzorów architektonicznych na kompozycje średniowiecznych chrzcielnic kamiennych. „Roczniki Huma-
nistyczne", t. 23. 1975. z. 5. s. 93-98.
I- C. Enlart. Elude sur quelques fonts baptismaux du Nord de la France, ..Bulletin Archéologique du Comité de
travaux historiques et scientifiques". Paris 1890. s. 20: Pudełko, op. cit.. s. 41. Autor określa je mianem Kapitelllypus.
U Pudełko, op. cit.. s. 41. rys. 6. 14; Bond. op. cit.. il. na s. 50. 221.
>4 Enlart. op. cit.. s. 891.
I? L. Tollenaere. La Sculpture sur pierre de l'ancien diocèse de Liège à l'époijue romane. Namur 1957. s. 52 — 54;
Z i m mer ma n n. op. cit.. s. 48: według autora chrzcielnice te tworzą tzw. grupę Mozy. należącą do większego kręgu
chrzcielnic nadreńskich; Sauermann. op. cit.. s. 11 ; J. Destrée. Les Fonts baptismaux de l'église Nôtre-Dame à Dinant,
Anvers 1924. s. 11; M. Mackenprang. Danmarks Middelalderlige Dôbefonte. Kopenhavn 1941. s. 364, fig. 465. 466.
L. Cloquet. Fonts de baptême romans de Tournai. ..Revue de l'Art chrétien", t. 6. 1895. s. 308—320; F. T. Ronse.
Les Fonts baptismaux de Zedelghem et les fonts romans tournaisiens du XIF siècle. Paris—Rome 1929: C. Enlart.
Villard de Honnecourt et les Cisterciens, [w:] La Bibliothèque de l'Ecole des Chartres, t. 56. 1895. s. 7; Enlart. Manuel
d'archéologie française____ s. 883- 884: Bond. op. cit.. s. 46. il. na s. 169. 170. 172; Ad. Jan sen. Art chrétien jusqu'à
la fin du Moyen Age. Catalogue. Musées Royaux d'Art et d'Histoire. Bruxelles 1964. s. 46; Pudełko, op. cit.. s. 73.
Chrzcielnice z Tournai spotyka się wyjątkowo w Brabancji (J. Cl. Ghislain. Fragments de la cuve baptismale romane
tournaisienne à Nivelles. ..Bulletin de la Commision royale de Monuments et des Sites", t. 4. 1974. s. 13 — 26).
7
2. W XII stuleciu dokonało się ostateczne przejście od chrzcielnicy wczesnośredniowiecznej,
z właściwym jej zróżnicowaniem kształtów, do romańskiej. Spośród form chrzcielnic najstarszych
przetrwały i utrwaliły się w XII w. przede wszystkim kształty: cylindryczny, czworoboczny i wielo-
boczny. Przyjęła się także na stałe chrzcielnica podporowa. W toku dalszego kształtowania się
chrzcielnicy wystąpiły formy o wyraźnie skrystalizowanych cechach morfologicznych pozwalających na
wyróżnienie czterech zasadniczych typów chrzcielnicy romańskiej : misowego, architektonicznego, kie-
lichowego i pośredniego.
Chrzcielnice typu misowego kształtem nawiązują do misy chrzcielnej baptysterium, zwykle na
planie koła, czworoboku lub ośmioboku. Odznaczają się przeważnie dużymi rozmiarami. Od właści-
wej misy chrzcielnej różnią się najczęściej smuklejszymi proporcjami lub bardziej złożoną budową.
Chrzcielnice misowe występowały na terenie południowej i zachodniej Europy. Rozpowszechnio-
nym motywem dekoracyjnym chrzcielnic misowych była arkada stosowana w licznych odmianach
kompozycyjnych. Często stanowiła ona ramy dla przedstawień pojedynczych postaci np. w Gernrode
i w Merseburgu (Niemcy), a niekiedy dla wielofigurowych scen narracyjnych jak np. we Frecken-
horst (Niemcy).
Z chrzcielnic typu misowego, głównie chrzcielnice wieloboczne były wytwarzane do końca
średniowiecza.
Do typu architektonicznego należą chrzcielnice, których kształt zależy wprost od elementów
architektonicznych, zwłaszcza od kolumn i ich składników11, i które niekiedy wykazują cechy
określonego porządku architektonicznego. W obrębie tego typu można wyróżnić trzy odmiany.
Najprostszą stanowią chrzcielnice, dla których modelem był kapitel. ..Chrzcielnice kapitelowe" naj-
liczniej występowały we Francjil2. Jak forma tak i dekoracja tych chrzcielnic była wzorowana na
głowicy architektonicznej. Drugą odmianę typu architektonicznego reprezentują chrzcielnice, dla
których pierwowzorem była cała kolumna. Występowały one równolegle do chrzcielnic kapitelo-
wych, jednak mniej licznie — we Francji, Anglii i we Włoszech '\
W XII w. wykształciła się również bardziej złożona odmiana typu architektonicznego chrzcielnic.
Stanowią ją chrzcielnice o podporze wieloczłonowej, która składa się z masywnej podpory central-
nej i otaczających ją czterech smuklejszych podpór. Taki układ elementów podporowych, złączonych
w organiczną całość z czworoboczną podstawą i płytową zazwyczaj czaszą, był wzorowany nie-
wątpliwie na złożonej formie niektórych kolumn późnoromańskich i wczesnogotyckich. Często
struktura chrzcielnicy wielopodporowej przypomina ołtarz w formie mensy na kolumnach, na co
zwrócił uwagę C. Enlart14.
Chrzcielnice jedno i wielopodporowe były wytwarzane w dużych ośrodkach kamieniarskich
w Namur i w Tournai. Ośrodek w Namur zaopatrywał w chrzcielnice tereny nadmozańskie i nie-
które rejony języka niemieckiego, a także eksportował je do krajów północnych, zwłaszcza do
Szlezwiku-Holsztyna i do Danii15. Zasięg eksportu chrzcielnic z Tournai był jeszcze szerszy: oprócz
Flandrii obejmował on północną Francję i Anglię, a w pewnym stopniu także Niemcy lft.
11 Wpływ elementów architektonicznych na formę chrzcielnic typu architektonicznego został omówiony w artykule
J. Kuczyńska, Wpływ wzorów architektonicznych na kompozycje średniowiecznych chrzcielnic kamiennych. „Roczniki Huma-
nistyczne", t. 23. 1975. z. 5. s. 93-98.
I- C. Enlart. Elude sur quelques fonts baptismaux du Nord de la France, ..Bulletin Archéologique du Comité de
travaux historiques et scientifiques". Paris 1890. s. 20: Pudełko, op. cit.. s. 41. Autor określa je mianem Kapitelllypus.
U Pudełko, op. cit.. s. 41. rys. 6. 14; Bond. op. cit.. il. na s. 50. 221.
>4 Enlart. op. cit.. s. 891.
I? L. Tollenaere. La Sculpture sur pierre de l'ancien diocèse de Liège à l'époijue romane. Namur 1957. s. 52 — 54;
Z i m mer ma n n. op. cit.. s. 48: według autora chrzcielnice te tworzą tzw. grupę Mozy. należącą do większego kręgu
chrzcielnic nadreńskich; Sauermann. op. cit.. s. 11 ; J. Destrée. Les Fonts baptismaux de l'église Nôtre-Dame à Dinant,
Anvers 1924. s. 11; M. Mackenprang. Danmarks Middelalderlige Dôbefonte. Kopenhavn 1941. s. 364, fig. 465. 466.
L. Cloquet. Fonts de baptême romans de Tournai. ..Revue de l'Art chrétien", t. 6. 1895. s. 308—320; F. T. Ronse.
Les Fonts baptismaux de Zedelghem et les fonts romans tournaisiens du XIF siècle. Paris—Rome 1929: C. Enlart.
Villard de Honnecourt et les Cisterciens, [w:] La Bibliothèque de l'Ecole des Chartres, t. 56. 1895. s. 7; Enlart. Manuel
d'archéologie française____ s. 883- 884: Bond. op. cit.. s. 46. il. na s. 169. 170. 172; Ad. Jan sen. Art chrétien jusqu'à
la fin du Moyen Age. Catalogue. Musées Royaux d'Art et d'Histoire. Bruxelles 1964. s. 46; Pudełko, op. cit.. s. 73.
Chrzcielnice z Tournai spotyka się wyjątkowo w Brabancji (J. Cl. Ghislain. Fragments de la cuve baptismale romane
tournaisienne à Nivelles. ..Bulletin de la Commision royale de Monuments et des Sites", t. 4. 1974. s. 13 — 26).