DOI Artikel:
Kuczyńska, Jadwiga: Średniowieczne chrzcielnice kamienne w Polsce
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14265#0021
ŚREDNIOWIFCZNE CHRZCIELNICE KAMIENNE W POLSCE
17
wanego kultu publicznego. Toteż na chrzcielnicach umieszczano sceny uroczystych procesji (np.
w Sainte-Croix w Prowansji, w Contrières w Normandii80). Przedstawienia te mogą być odzwiercied-
leniem zwyczaju odbywania procesji do chrzcielnicy w święto Wielkiejnocy81.
I. CHRZCIELNICE ROMAŃSKIE82
Datowanie polskich chrzcielnic romańskich nastręcza wiele trudności ze względu na ich prosty
kształt, a także w większości przypadków — ze względu na brak dekoracji. Można jednak przyjąć,
że najstarsze chrzcielnice sięgają XI w., a produkcja chrzcielnic o formach romańskich kończy się
z XIII w. Jeszcze w XIV w. występowały chrzcielnice o cechach romańskich, ale tylko sporadycznie.
W występowaniu kamiennych chrzcielnic romańskich w poszczególnych regionach dzisiejszej Polski
widać uderzającą nierównomierność. Najmniejsza ich ilość przypada na tereny Wielkopolski. Mało-
polski i Mazowsza, a przecież w Wielkopolsce i w Małopolsce najwcześniej i najsprawniej funkcjo-
nowała organizacja kościelna. Wolno wyrazić domysł, że najstarsze tamtejsze obiekty uległy zniszcze-
niu. Więcej chrzcielnic występuje na Śląsku. Tamtejszy kościół początkowo funkcjonował słabo,
mimo iż został powołany do życia w czasie zakładania organizacji metropolitalnej. Do tego stanu,
oprócz braku do połowy XII w. ośrodka władzy — dworu książęcego, przyczyniły się zapewne mocno
zakorzenione tradycje starych wierzeń; jeszcze na początku XI w. kwitł na górze Ślęży kult
pogański 8-l Chrzcielnice na Śląsku zaczęto wytwarzać nieco później i może dlatego zachowały się one
w większej liczbie. Najwięcej wszakże chrzcielnic romańskich znajduje się na ziemiach północnych.
Organizacja Kościoła pomorskiego, zapoczątkowana w 1140 r. powstaniem diecezji w Wolinie, roz-
wijała się powoli i dopiero na przełomie XIII i XIV w. można ją uznać za ukończoną84.
W Prusach, podbitych przez Zakon Krzyżacki, Kościół funkcjonował dopiero od końca XIII w.8?
Znaczna liczba najstarszych chrzcielnic na tych terenach zachowała się niewątpliwie także dlatego, że
do ich wyrobu używano granitu występującego — jak wiadomo - w północnej Polsce w postaci
tzw. głazów narzutowych pochodzenia polodowcowego86.
We wszystkich regionach Polski, a zwłaszcza na terenie szeroko pojętego Pomorza istnieją
chrzcielnice o kształtach bardzo prostych - okrągłych bądź czworobocznych - z grubsza tylko obro-
bionych, pozbawione dekoracji. Należą one niewątpliwie do najstarszych. Nieudolna forma i bez-
stylowość tych pierwszych chrzcielnic pozwalają na wyłączenie ich z dalszych rozważań.
1. WIELKOPOLSKA, MAŁOPOLSKA I MAZOWSZE
Wśród chrzcielnic tych regionów można wydzielić cztery grupy. Do pierwszej zaliczamy chrzcielnice
czworoboczne. Na bliższą uwagę zasługują chrzcielnice w Kruszwicy i w Chojnatej. Chrzcielnica
w Kruszwicy jest zbliżona kształtem do prostokątnej skrzyni. Za funkcją chrzcielną przemawia
wyryty na obrzeżu, powtarzający się wielokrotnie, motyw krzyża. Z. Świechowski datuje ją na
XI w. lub nawet wcześniej87. Przednią ściankę chrzcielnicy w Chojnatej zajmuje dekoracja o uproszczo-
80 Enlart, Manuel d'archéologie française____ s. 900.
sl Sicardus, Mitrale, VI. [w:] Patrologia latina. t. 213, Parisiis 1855, szp. 330; J. Belcth, Ralionale Divinorum
Officiorum, tamże, t. 202. szp. 111.
82 Misy chrzcielne w Poznaniu i w Wiślicy zostały w niniejszej, skróconej wersji pracy wyłączone z rozważań; po-
siadają one już obszerną literaturę. Zob. stan badań, [w:] Sztuka polska przedromańska i romańska do schyłku XIII wieku,
pod red. M. Walickiego. Warszawa 1971; Poznań - s. 748-749, Wiślica - s. 775.
W Thietmar, VII. 59. opracował M. Z. Jedlicki, [w:] Biblioteka Tekstów Historycznych, t. 3. Poznań 1953.
s4 T. Silnicki. Z dziejów Kościoła w Polsce, Warszawa 1960. s. 191.
85 J. Dowiat. Historia Kościoła katolickiego w Polsce (do polowy XV w.). Warszawa 1968. s. 147.
Kb O. Sosnowski, Użycie kamienia budowlanego w zależności od jego zasięgów geologicznych. Zasięg budowli zawierają-
cych granit, ..Biuletyn Historii Sztuki i Kuitury", R. IV: 1935. s. 65.
s7 Z. Świechowski. Budownictwo romańskie w Polsce. Katalog zabytków, Wrocław 1963, s. 149.
3 - Rocznik Historii... I. XIV
17
wanego kultu publicznego. Toteż na chrzcielnicach umieszczano sceny uroczystych procesji (np.
w Sainte-Croix w Prowansji, w Contrières w Normandii80). Przedstawienia te mogą być odzwiercied-
leniem zwyczaju odbywania procesji do chrzcielnicy w święto Wielkiejnocy81.
I. CHRZCIELNICE ROMAŃSKIE82
Datowanie polskich chrzcielnic romańskich nastręcza wiele trudności ze względu na ich prosty
kształt, a także w większości przypadków — ze względu na brak dekoracji. Można jednak przyjąć,
że najstarsze chrzcielnice sięgają XI w., a produkcja chrzcielnic o formach romańskich kończy się
z XIII w. Jeszcze w XIV w. występowały chrzcielnice o cechach romańskich, ale tylko sporadycznie.
W występowaniu kamiennych chrzcielnic romańskich w poszczególnych regionach dzisiejszej Polski
widać uderzającą nierównomierność. Najmniejsza ich ilość przypada na tereny Wielkopolski. Mało-
polski i Mazowsza, a przecież w Wielkopolsce i w Małopolsce najwcześniej i najsprawniej funkcjo-
nowała organizacja kościelna. Wolno wyrazić domysł, że najstarsze tamtejsze obiekty uległy zniszcze-
niu. Więcej chrzcielnic występuje na Śląsku. Tamtejszy kościół początkowo funkcjonował słabo,
mimo iż został powołany do życia w czasie zakładania organizacji metropolitalnej. Do tego stanu,
oprócz braku do połowy XII w. ośrodka władzy — dworu książęcego, przyczyniły się zapewne mocno
zakorzenione tradycje starych wierzeń; jeszcze na początku XI w. kwitł na górze Ślęży kult
pogański 8-l Chrzcielnice na Śląsku zaczęto wytwarzać nieco później i może dlatego zachowały się one
w większej liczbie. Najwięcej wszakże chrzcielnic romańskich znajduje się na ziemiach północnych.
Organizacja Kościoła pomorskiego, zapoczątkowana w 1140 r. powstaniem diecezji w Wolinie, roz-
wijała się powoli i dopiero na przełomie XIII i XIV w. można ją uznać za ukończoną84.
W Prusach, podbitych przez Zakon Krzyżacki, Kościół funkcjonował dopiero od końca XIII w.8?
Znaczna liczba najstarszych chrzcielnic na tych terenach zachowała się niewątpliwie także dlatego, że
do ich wyrobu używano granitu występującego — jak wiadomo - w północnej Polsce w postaci
tzw. głazów narzutowych pochodzenia polodowcowego86.
We wszystkich regionach Polski, a zwłaszcza na terenie szeroko pojętego Pomorza istnieją
chrzcielnice o kształtach bardzo prostych - okrągłych bądź czworobocznych - z grubsza tylko obro-
bionych, pozbawione dekoracji. Należą one niewątpliwie do najstarszych. Nieudolna forma i bez-
stylowość tych pierwszych chrzcielnic pozwalają na wyłączenie ich z dalszych rozważań.
1. WIELKOPOLSKA, MAŁOPOLSKA I MAZOWSZE
Wśród chrzcielnic tych regionów można wydzielić cztery grupy. Do pierwszej zaliczamy chrzcielnice
czworoboczne. Na bliższą uwagę zasługują chrzcielnice w Kruszwicy i w Chojnatej. Chrzcielnica
w Kruszwicy jest zbliżona kształtem do prostokątnej skrzyni. Za funkcją chrzcielną przemawia
wyryty na obrzeżu, powtarzający się wielokrotnie, motyw krzyża. Z. Świechowski datuje ją na
XI w. lub nawet wcześniej87. Przednią ściankę chrzcielnicy w Chojnatej zajmuje dekoracja o uproszczo-
80 Enlart, Manuel d'archéologie française____ s. 900.
sl Sicardus, Mitrale, VI. [w:] Patrologia latina. t. 213, Parisiis 1855, szp. 330; J. Belcth, Ralionale Divinorum
Officiorum, tamże, t. 202. szp. 111.
82 Misy chrzcielne w Poznaniu i w Wiślicy zostały w niniejszej, skróconej wersji pracy wyłączone z rozważań; po-
siadają one już obszerną literaturę. Zob. stan badań, [w:] Sztuka polska przedromańska i romańska do schyłku XIII wieku,
pod red. M. Walickiego. Warszawa 1971; Poznań - s. 748-749, Wiślica - s. 775.
W Thietmar, VII. 59. opracował M. Z. Jedlicki, [w:] Biblioteka Tekstów Historycznych, t. 3. Poznań 1953.
s4 T. Silnicki. Z dziejów Kościoła w Polsce, Warszawa 1960. s. 191.
85 J. Dowiat. Historia Kościoła katolickiego w Polsce (do polowy XV w.). Warszawa 1968. s. 147.
Kb O. Sosnowski, Użycie kamienia budowlanego w zależności od jego zasięgów geologicznych. Zasięg budowli zawierają-
cych granit, ..Biuletyn Historii Sztuki i Kuitury", R. IV: 1935. s. 65.
s7 Z. Świechowski. Budownictwo romańskie w Polsce. Katalog zabytków, Wrocław 1963, s. 149.
3 - Rocznik Historii... I. XIV