DOI Artikel:
Kuczyńska, Jadwiga: Średniowieczne chrzcielnice kamienne w Polsce
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14265#0020
16
JADWIGA KUCZYŃSKA
80 v w tzw. Psałterzu Mariańskim z Ziima ukazuje scenę chrztu zbiorowego, której centrum stanowi
chrzcielnica w kształcie kielicha eucharystycznego67.
Strzelista obudowa w kształcie cyborium wznosząca się nad zbiornikiem chrzcielnym — źródłem
wody żywej — jest niewątpliwie znakiem Chrystusowej władzy 6S.
Dekoracja gotyckiej chrzcielnicy, naśladująca wystrój architektoniczny kościoła, miała niewątpliwie
na celu upodobnienie chrzcielnicy do Domu Bożego. W ten sposób akcentowano rolę chrzcielnicy jako
miejsca wprowadzającego w społeczność Kościoła, będącego w interpretacji teologów średniowiecz-
nych obrazem Jerozolimy Niebieskiej69.
Znaczenie ideowe chrzcielnicy wspomaga jej program obrazowy. Pod wpływem założeń scholastyki
przyznającej rozumowi należne miejsce w wyjaśnianiu prawd wiary70, program chrzcielnicy gotyckiej
był tworzony z myślą o odbiorze głównie intelektualnym, z mniejszym zaangażowaniem sfery
emocjonalnej patrzących. Przedstawienia na chrzcielnicach przekazywały podstawowe prawdy wiary
związane głównie z teologią chrztu.
Podstawową prawdę o nierozerwalnym związku chrztu z dogmatem Trójcy Św.71 ilustruje np.
program chrzcielnicy w Stalham, gdzie na czaszy obok przedstawienia Trójcy Św. umieszczono
Chrzest Chrystusa, łączący się z Teofanią i będący zarazem wzorem chrztu Kościoła72.
Łączność między dogmatem Trójcy Św. i dogmatem Odkupienia obrazuje na chrzcielnicach
(np. w Snape7?) przedstawienie Tronu Łaski. Potęgi ziemskie i duchowe w postaci królów
i świętych, skupione wokół trzonu tej chrzcielnicy, zdają się manifestować swą obecnością poddanie
się nakazom Bożym, zawartym w nauce Kościoła74.
Podkreślenie związku chrztu, zwanego sakramentem wiary75, z innymi sakramentami Kościoła
występuje w programie chrzcielnic przedstawiającym siedem sakramentów pod postacią czynności
liturgicznych76. Taki program przypomina wiernym, że stały udział w życiu społeczności chrześcijań-
skiej umożliwia korzystanie z łask sakramentów zapewniających zbawienie. Ochrzczony zostaje trwale
włączony w rzeczywistość eklezjalną77. Dołączenie do przedstawień siedmiu sakramentów sceny
Chrztu Chrystusa (Gresham)78 lub postaci Ukrzyżowanego (Sali)79 wskazuje z jednej strony na
jedynego sprawcę sakramentów, z drugiej zaś — na genezę powstania Kościoła będącego ich szafarzem.
Wprowadzenie natomiast do programu sceny Sądu Ostatecznego (Gresham) stanowi zapowiedź nagro-
dy życia wiecznego dla sprawiedliwych i ostrzeżenie, że dzień Sądu jest bliski dla każdego (Mt 24,
42-44; Łk 12, 40; 21, 34-36; Tes 5, 2-3; 2 P 3, 10).
Wyraźnym celem dydaktycznym niektórych programów gotyckich chrzcielnic było zachęcenie para-
fian do utrzymywania łączności z życiem Kościoła przez uczestniczenie w nabożeństwach rozbudo-
ft7 Z. Obertyński, Tak zwany Psałterz Mariański z Zinna, „Biuletyn Historii Sztuki i Kultury", R. III: 1934. nr 2.
s. 91, ryc. 28.
68 Na temat symboliki baldachimu zob. przede wszystkim: O. Treitinger, Batdachin, [w:] Reallexikon Jur Aniike und
Christentum, t. 1. Stuttgart 1950, szp. 1150—1153; A. Grabar, Martyrium. Recherches sur le culte des reliques dans
l'art chrétien antique, wyd. 2. t. 1, London 1972.
64 W. Tatarkiewicz, Estetyka średniowieczna, Wrocław 1962, s. 174, 204; o symbolice architektury średniowiecznej zob.
przede wszystkim: J. Sauer, Symbolik des Kbchengebâudes und seiner Austattung in der Auffassung des Mittelalters,
Freiburg im Breisgau 1902; G. Bandmann, Mittelalterliche Architektur ais Bedeutungstrdger, Berlin 1951; J. Jungmann,
E. Sa u ser, Symbolik der Katholischen Kirche, Stuttgart 1960; Sa user, op. cit.
70 ..Fides quaerens intelleetum" i ..credo ut intelligam" - Anzelm z Canterbury. Proslogion; cyt. za J. Pieper,
Scholastyka, Warszawa 1963, s. 56.
71 Honoriusz Augustodunensis. Gemma Animae, III, 112, [w:] Patrologia latina, t. 172, Parisiis 1895, szp. 673.
72 Zob. przypis 34.
7-' Bond. op. cit.
14 Por. funkcję symboliczną figur apostołów i świętych w ościeżach portalu południowego w Chartres: A. Katzenellen-
bogen, The Sculptural Programs of Chartres Cathedral, Christ-Mary-Ecclesia. Baltimore 1959, s. 79 nn.
75 G. Voss, Wiara w rozumieniu Nowego Testamentu, [w:] Biblia dzisiaj, praca zbiorowa pod red. J. Kudasiewicza,
Kraków 1969. s. 372-376.
76 Chrzcielnice takie wytwarzano głównie w Anglii. Zob. Bond, op. cit., s. 263 — 264.
77 A. Skowronek, Z teologii chrztu, [w:] Sakrament chrztu.'.., s. 27.
78 Bond, op. cit., s. 263.
7У Ibidem, s. 264.
JADWIGA KUCZYŃSKA
80 v w tzw. Psałterzu Mariańskim z Ziima ukazuje scenę chrztu zbiorowego, której centrum stanowi
chrzcielnica w kształcie kielicha eucharystycznego67.
Strzelista obudowa w kształcie cyborium wznosząca się nad zbiornikiem chrzcielnym — źródłem
wody żywej — jest niewątpliwie znakiem Chrystusowej władzy 6S.
Dekoracja gotyckiej chrzcielnicy, naśladująca wystrój architektoniczny kościoła, miała niewątpliwie
na celu upodobnienie chrzcielnicy do Domu Bożego. W ten sposób akcentowano rolę chrzcielnicy jako
miejsca wprowadzającego w społeczność Kościoła, będącego w interpretacji teologów średniowiecz-
nych obrazem Jerozolimy Niebieskiej69.
Znaczenie ideowe chrzcielnicy wspomaga jej program obrazowy. Pod wpływem założeń scholastyki
przyznającej rozumowi należne miejsce w wyjaśnianiu prawd wiary70, program chrzcielnicy gotyckiej
był tworzony z myślą o odbiorze głównie intelektualnym, z mniejszym zaangażowaniem sfery
emocjonalnej patrzących. Przedstawienia na chrzcielnicach przekazywały podstawowe prawdy wiary
związane głównie z teologią chrztu.
Podstawową prawdę o nierozerwalnym związku chrztu z dogmatem Trójcy Św.71 ilustruje np.
program chrzcielnicy w Stalham, gdzie na czaszy obok przedstawienia Trójcy Św. umieszczono
Chrzest Chrystusa, łączący się z Teofanią i będący zarazem wzorem chrztu Kościoła72.
Łączność między dogmatem Trójcy Św. i dogmatem Odkupienia obrazuje na chrzcielnicach
(np. w Snape7?) przedstawienie Tronu Łaski. Potęgi ziemskie i duchowe w postaci królów
i świętych, skupione wokół trzonu tej chrzcielnicy, zdają się manifestować swą obecnością poddanie
się nakazom Bożym, zawartym w nauce Kościoła74.
Podkreślenie związku chrztu, zwanego sakramentem wiary75, z innymi sakramentami Kościoła
występuje w programie chrzcielnic przedstawiającym siedem sakramentów pod postacią czynności
liturgicznych76. Taki program przypomina wiernym, że stały udział w życiu społeczności chrześcijań-
skiej umożliwia korzystanie z łask sakramentów zapewniających zbawienie. Ochrzczony zostaje trwale
włączony w rzeczywistość eklezjalną77. Dołączenie do przedstawień siedmiu sakramentów sceny
Chrztu Chrystusa (Gresham)78 lub postaci Ukrzyżowanego (Sali)79 wskazuje z jednej strony na
jedynego sprawcę sakramentów, z drugiej zaś — na genezę powstania Kościoła będącego ich szafarzem.
Wprowadzenie natomiast do programu sceny Sądu Ostatecznego (Gresham) stanowi zapowiedź nagro-
dy życia wiecznego dla sprawiedliwych i ostrzeżenie, że dzień Sądu jest bliski dla każdego (Mt 24,
42-44; Łk 12, 40; 21, 34-36; Tes 5, 2-3; 2 P 3, 10).
Wyraźnym celem dydaktycznym niektórych programów gotyckich chrzcielnic było zachęcenie para-
fian do utrzymywania łączności z życiem Kościoła przez uczestniczenie w nabożeństwach rozbudo-
ft7 Z. Obertyński, Tak zwany Psałterz Mariański z Zinna, „Biuletyn Historii Sztuki i Kultury", R. III: 1934. nr 2.
s. 91, ryc. 28.
68 Na temat symboliki baldachimu zob. przede wszystkim: O. Treitinger, Batdachin, [w:] Reallexikon Jur Aniike und
Christentum, t. 1. Stuttgart 1950, szp. 1150—1153; A. Grabar, Martyrium. Recherches sur le culte des reliques dans
l'art chrétien antique, wyd. 2. t. 1, London 1972.
64 W. Tatarkiewicz, Estetyka średniowieczna, Wrocław 1962, s. 174, 204; o symbolice architektury średniowiecznej zob.
przede wszystkim: J. Sauer, Symbolik des Kbchengebâudes und seiner Austattung in der Auffassung des Mittelalters,
Freiburg im Breisgau 1902; G. Bandmann, Mittelalterliche Architektur ais Bedeutungstrdger, Berlin 1951; J. Jungmann,
E. Sa u ser, Symbolik der Katholischen Kirche, Stuttgart 1960; Sa user, op. cit.
70 ..Fides quaerens intelleetum" i ..credo ut intelligam" - Anzelm z Canterbury. Proslogion; cyt. za J. Pieper,
Scholastyka, Warszawa 1963, s. 56.
71 Honoriusz Augustodunensis. Gemma Animae, III, 112, [w:] Patrologia latina, t. 172, Parisiis 1895, szp. 673.
72 Zob. przypis 34.
7-' Bond. op. cit.
14 Por. funkcję symboliczną figur apostołów i świętych w ościeżach portalu południowego w Chartres: A. Katzenellen-
bogen, The Sculptural Programs of Chartres Cathedral, Christ-Mary-Ecclesia. Baltimore 1959, s. 79 nn.
75 G. Voss, Wiara w rozumieniu Nowego Testamentu, [w:] Biblia dzisiaj, praca zbiorowa pod red. J. Kudasiewicza,
Kraków 1969. s. 372-376.
76 Chrzcielnice takie wytwarzano głównie w Anglii. Zob. Bond, op. cit., s. 263 — 264.
77 A. Skowronek, Z teologii chrztu, [w:] Sakrament chrztu.'.., s. 27.
78 Bond, op. cit., s. 263.
7У Ibidem, s. 264.