DOI article:
Kuczyńska, Jadwiga: Średniowieczne chrzcielnice kamienne w Polsce
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.14265#0031
ŚRFDNIOWIECZNE CHRZCIELNICE KAMIENNE W POLSCE
27
Odnośnie czasu powstania tych dzieł i ich proweniencji (z wyjątkiem nie opracowanej chrzcielnicy
wilamowskiej) zdania są podzielone. Większość uczonych uważa je za dzieła importowane 11 -\ Istnieje
również opinia, że z importu pochodzi tylko chrzcielnica z Lubiany, zaś pozostałe są miejscowym
naśladownictwem wzorów gotlandzkich114. Chrzcielnice datuje się na lata około poł. XIII w.115,
około 1300ii<\ po 1300 r. i"? i trzecią ćwierć XIV w. "8
Chrzcielnice z Lubiany i Chełmna należy istotnie uznać za dzieła importowane. Natomiast
chrzcielnice w Grudziądzu i w Wilamowie zostały najpewniej wykonane na miejscu przez kamieniarza
gotlandzkiego; o ich lokalnym pochodzeniu świadczy tworzywo (bardzo twardy kamień), jakiego
nie sprowadzano z Gotlandii.
Wszystkie opisane chrzcielnice łączy ścisłe pokrewieństwo formalne z chrzcielnicami gotlandzkimi
grupy Fjórel, datowanymi na około poł. XIV w. 119 Przykładem są chrzcielnice w Uggerslev, Ôlst,
Traeden, a zwłaszcza w Magleby (il. 18).
Chrzcielnice w Grudziądzu. Chełmnie i z Lubiany mogły powstać, jak przypuszcza К. H. Clasen,
rzeczywiście w trzeciej ćwierci XIV w., ale wcześniejszej daty — czasu około poł. XIV w. —
wykluczyć nie można. Na ten okres datować należy również dzieło w Wilamowie.
Czasza chrzcielnicy elbląskiej różni się od pozostałych silniejszym załamaniem ścianek i bardziej
płaską dekoracją o ostrych konturach motywów. Według К. H. Clasena chrzcielnica ta stanowi
dalszy etap rozwoju formy chrzcielnic w Grudziądzu, Chełmnie i z Lubiany i powstała prawdo-
podobnie w końcu XIV w. 120 Nie wykluczone jednak, że powstała w trzeciej ćwierci XIV w. Wiadomo,
że od 1387 r. znajdowała się w kościele Św. Jakuba w Elblągu, a wcześniej należała do wypo-
sażenia kościoła św. Michała121.
Chrzcielnicę z Szalmii należy zaliczyć do dzieł importowanych z Gotlandii. Czasza jej w kształcie
półkuli była zdobiona fryzem złożonym z figur lwów i motywu lilii122. Ze względu na brak materiału
porównawczego trudno ustalić czas powstania tej chrzcielnicy. Wolno przyjąć, że wykonano ją około
poł. lub w drugiej poł. XIV w.
Odmienną budowę i dekorację posiada chrzcielnica w kościele parafialnym w Chełmnie. Jej
czaszę w kształcie czteroliścia zdobią kiście winorośli. Zarówno forma, jak i dekoracja chrzcielnicy
wywodzi się z wzorów gotlandzkich. czego przykładem może być chrzcielnica w Tirsted (Dania)
datowana na lata około 1270— 1280 l2-\ Chrzcielnica w Chełmnie jest przypuszczalnie dziełem miejsco-
wym, za czym przemawiają jej bardzo duże wymiary oraz rodzaj materiału — sztuczny kamień.
Może ona pochodzić z czasów budowy kościoła (1280—1320 r.) — z okresu szczytowego rozwoju
miasta i jego aktywnego udziału w związku hanzeatyckim 124.
Chrzcielnice importowane z Gotlandii i wzorowane na nich łączą się ikonograficznie z chrzcielni-
cami skandynawskimi. Znany motyw winorośli na chrzcielnicy w Chełmnie, a także dekoracja
arkadkowa na kształt długich liści obejmujących czaszę wielu chrzcielnic przywodzą na myśl symbolikę
111 Opinię taką podzielają: G. Chmarzyński. Sztuka w Toruniu. Zarys dziejów. Toruń 1934. s. 7; К. H. Clasen.
Die mittelalterliche Bildhauerkunst im Deutschordensland Preussen. t. 1. Berlin 1939. s. 267-270 (jednocześnie autor ten nie
wyklucza, że wykonał je na miejscu kamieniarz gotlandzki): Krzymuska-Fafius. op. Cit., s. 33.
114 A. Mehnert. Mittelalterliche Taufsteine in Vorpommern. Greifswald 1934. s. 23.
115 Według G. Chmarzyńskiego (Sztuka Pomorska, [w:] Słownik geograficzny Państwa Polskiego, t. 1. Warszawa
1937, szp. 357) chrzcielnice w Grudziądzu i w Chełmnie powstały około poł. XIII w., z Lubiany zaś — przed 1300 r.
1 lfl Krzymuska-Fafius, op. cit.. s. 33.
117 Mehnert. op. cit.. s. 41. autorka porównuje chrzcielnice z dziełami w Fjórel i w Stralsundzie.
118 Zdaniem Clasena. op. cit.. s. 269. ustalenie czasu powstania chrzcielnic w Chełmnie. Grudziądzu i z Lubiany
nastręcza wiele trudności. Autor ten przypuszcza jednak, że powstać one mogły dopiero w trzeciej ćwierci XIV w. Jako
jedną z analogii podaje chrzcielnice w Muzeum w Visby. którą datuje się na lata 1330—1370.
114 Reutersvàrd. op. cit.. s. 88-90.
120 Clasen. op. cit.. s. 270.
121 B. Schmid. Der allé Taufenstein aus der Annenkirche. ..Elbinger Jahrbuch". 1936. z. 12- 13. s. 207; D. Milewska,
Kościół Św. Mikołaja od XIII do XVI w. (Architektura i plastyka). ..Rocznik Elbląski", t. 6, 1973. s. 46.
122 Alle Taufsteine sprechen zu uns. ..Ermlàndisches Kirchenblatt". 1936. s. 259.
I2? Mackenprang. op. cit.. s. 400 - 402. fig. 517.
124 К. Górski. Polska w zlewisku Bałtyku. Gdańsk 1947. s. 59; Czas budowy kościoła na lata 1280-1320 uściśliła
T. Mroczko. Architektura gotycka na Ziemi Chełmińskie/. Warszawa 1980. s. 48.
27
Odnośnie czasu powstania tych dzieł i ich proweniencji (z wyjątkiem nie opracowanej chrzcielnicy
wilamowskiej) zdania są podzielone. Większość uczonych uważa je za dzieła importowane 11 -\ Istnieje
również opinia, że z importu pochodzi tylko chrzcielnica z Lubiany, zaś pozostałe są miejscowym
naśladownictwem wzorów gotlandzkich114. Chrzcielnice datuje się na lata około poł. XIII w.115,
około 1300ii<\ po 1300 r. i"? i trzecią ćwierć XIV w. "8
Chrzcielnice z Lubiany i Chełmna należy istotnie uznać za dzieła importowane. Natomiast
chrzcielnice w Grudziądzu i w Wilamowie zostały najpewniej wykonane na miejscu przez kamieniarza
gotlandzkiego; o ich lokalnym pochodzeniu świadczy tworzywo (bardzo twardy kamień), jakiego
nie sprowadzano z Gotlandii.
Wszystkie opisane chrzcielnice łączy ścisłe pokrewieństwo formalne z chrzcielnicami gotlandzkimi
grupy Fjórel, datowanymi na około poł. XIV w. 119 Przykładem są chrzcielnice w Uggerslev, Ôlst,
Traeden, a zwłaszcza w Magleby (il. 18).
Chrzcielnice w Grudziądzu. Chełmnie i z Lubiany mogły powstać, jak przypuszcza К. H. Clasen,
rzeczywiście w trzeciej ćwierci XIV w., ale wcześniejszej daty — czasu około poł. XIV w. —
wykluczyć nie można. Na ten okres datować należy również dzieło w Wilamowie.
Czasza chrzcielnicy elbląskiej różni się od pozostałych silniejszym załamaniem ścianek i bardziej
płaską dekoracją o ostrych konturach motywów. Według К. H. Clasena chrzcielnica ta stanowi
dalszy etap rozwoju formy chrzcielnic w Grudziądzu, Chełmnie i z Lubiany i powstała prawdo-
podobnie w końcu XIV w. 120 Nie wykluczone jednak, że powstała w trzeciej ćwierci XIV w. Wiadomo,
że od 1387 r. znajdowała się w kościele Św. Jakuba w Elblągu, a wcześniej należała do wypo-
sażenia kościoła św. Michała121.
Chrzcielnicę z Szalmii należy zaliczyć do dzieł importowanych z Gotlandii. Czasza jej w kształcie
półkuli była zdobiona fryzem złożonym z figur lwów i motywu lilii122. Ze względu na brak materiału
porównawczego trudno ustalić czas powstania tej chrzcielnicy. Wolno przyjąć, że wykonano ją około
poł. lub w drugiej poł. XIV w.
Odmienną budowę i dekorację posiada chrzcielnica w kościele parafialnym w Chełmnie. Jej
czaszę w kształcie czteroliścia zdobią kiście winorośli. Zarówno forma, jak i dekoracja chrzcielnicy
wywodzi się z wzorów gotlandzkich. czego przykładem może być chrzcielnica w Tirsted (Dania)
datowana na lata około 1270— 1280 l2-\ Chrzcielnica w Chełmnie jest przypuszczalnie dziełem miejsco-
wym, za czym przemawiają jej bardzo duże wymiary oraz rodzaj materiału — sztuczny kamień.
Może ona pochodzić z czasów budowy kościoła (1280—1320 r.) — z okresu szczytowego rozwoju
miasta i jego aktywnego udziału w związku hanzeatyckim 124.
Chrzcielnice importowane z Gotlandii i wzorowane na nich łączą się ikonograficznie z chrzcielni-
cami skandynawskimi. Znany motyw winorośli na chrzcielnicy w Chełmnie, a także dekoracja
arkadkowa na kształt długich liści obejmujących czaszę wielu chrzcielnic przywodzą na myśl symbolikę
111 Opinię taką podzielają: G. Chmarzyński. Sztuka w Toruniu. Zarys dziejów. Toruń 1934. s. 7; К. H. Clasen.
Die mittelalterliche Bildhauerkunst im Deutschordensland Preussen. t. 1. Berlin 1939. s. 267-270 (jednocześnie autor ten nie
wyklucza, że wykonał je na miejscu kamieniarz gotlandzki): Krzymuska-Fafius. op. Cit., s. 33.
114 A. Mehnert. Mittelalterliche Taufsteine in Vorpommern. Greifswald 1934. s. 23.
115 Według G. Chmarzyńskiego (Sztuka Pomorska, [w:] Słownik geograficzny Państwa Polskiego, t. 1. Warszawa
1937, szp. 357) chrzcielnice w Grudziądzu i w Chełmnie powstały około poł. XIII w., z Lubiany zaś — przed 1300 r.
1 lfl Krzymuska-Fafius, op. cit.. s. 33.
117 Mehnert. op. cit.. s. 41. autorka porównuje chrzcielnice z dziełami w Fjórel i w Stralsundzie.
118 Zdaniem Clasena. op. cit.. s. 269. ustalenie czasu powstania chrzcielnic w Chełmnie. Grudziądzu i z Lubiany
nastręcza wiele trudności. Autor ten przypuszcza jednak, że powstać one mogły dopiero w trzeciej ćwierci XIV w. Jako
jedną z analogii podaje chrzcielnice w Muzeum w Visby. którą datuje się na lata 1330—1370.
114 Reutersvàrd. op. cit.. s. 88-90.
120 Clasen. op. cit.. s. 270.
121 B. Schmid. Der allé Taufenstein aus der Annenkirche. ..Elbinger Jahrbuch". 1936. z. 12- 13. s. 207; D. Milewska,
Kościół Św. Mikołaja od XIII do XVI w. (Architektura i plastyka). ..Rocznik Elbląski", t. 6, 1973. s. 46.
122 Alle Taufsteine sprechen zu uns. ..Ermlàndisches Kirchenblatt". 1936. s. 259.
I2? Mackenprang. op. cit.. s. 400 - 402. fig. 517.
124 К. Górski. Polska w zlewisku Bałtyku. Gdańsk 1947. s. 59; Czas budowy kościoła na lata 1280-1320 uściśliła
T. Mroczko. Architektura gotycka na Ziemi Chełmińskie/. Warszawa 1980. s. 48.