Rocznik Historii Sztuki (14.1984)

30

JADWIGA KUCZYŃSKA

występują one w innych ważnych ośrodkach dawnego Państwa Krzyżackiego, np. w Grudziądzu,
w Nowem (dwa obiekty) i w Świeciu. Tylko nieliczne znajdują się z daia od biegu rzek. Roz-
mieszczenie chrzcielnic może świadczyć o sprowadzeniu ich drogą wodną z jednego ośrodka kamie-
niarskiego. Sądząc ze skupiska chrzcielnic w okolicy Malborka można wysunąć hipotezę, że tam
właśnie był czynny warsztat trudniący się produkcją tych dzieł. Dodatkowo za tym przemawia fakt
rozbudowy zamku malborskiego w pierwszej połowie XIV w.127 Być może, z tego właśnie okresu
wzmożonej działalności ośrodka kamieniarskiego w Malborku pochodzą również chrzcielnice.

Do drugiej grupy należą granitowe chrzcielnice w miejscowościach skupionych przy brzegu rzek
Pasłęki i Wałszy: w Pieniężnie, Piotrowcu, Płoskini (il. 20) i Henrykowie. Ich czasze zachowują
jeszcze kształt romański ; tylko w Płoskini czaszę zbudowano na planie ośmioboku. Stopy natomiast,

0 ostro załamanych ściankach, mają charakter gotycki. W budowie tych chrzcielnic zaznaczają
się wyraźnie poszczególne elementy kielicha. Duży nodus występujący znacznie poza lica trzonu

1 ostrosłupowej stopy w chrzcielnicach w Piotrowcu i w Płoskini zbliża jeszcze bardziej ich
kształt do kielicha mszalnego. Chrzcielnice tej grupy odznaczają się starannym wykonaniem. Są one
z wyjątkiem dzieła w Płoskini, którego czaszę zdobią duże łacińskie krzyże — pozbawione deko-
racji. Zbliżone cechy formalne tych chrzcielnic przemawiają za wspólnym pochodzeniem, chociaż nie
można wykluczyć, ze względu na pewne różnice, ich proweniencji z kilku warsztatów. Czas powstania
tych chrzcielnic przypada zapewne na okres ożywionego na Warmii w XIV w. ruchu budowlanego.

Zbliżoną formę do dziel drugiej grupy mają chrzcielnice o półkulistej czaszy i cylindrycznym
trzonie w Toruniu i w Tolkowcu. Ta ostatnia wśród chrzcielnic stylu przejściowego wyróżnia się
obecnością dekoracji o tradycyjnym motywie winorośli.

Z innych kielichowych chrzcielnic pomorskich poziomem wykonania i wykształconą formą kielicha
nawiązującą do chrzcielnic gotlandzkich wyróżnia się chrzcielnica w Żarnowcu. Dzieło mogło powstać
po pol. XIV w., tj. po ukończeniu prac budowlanych przy tamtejszym kościele128.

2. ŚLĄSK

Zachowane na Śląsku chrzcielnice stylu przejściowego tworzą zwarty zespół obiektów o dużej
zazwyczaj czaszy w formie ośmiobocznej misy. W porównaniu z zabytkami romańskimi proporcje
naczynia pozostały nie zmienione. Dekoracja występuje wyjątkowo. Czasze większości chrzcielnic
zwężają się u nasady lekkim zaokrągleniem (Bielany Wrocławskie, Osiek Grodkowski, Strzelce,
Muzeum Archidiecezjalne we Wrocławiu, Namysłów, Jutrzyna, Strzeszewo), czasem tylko ostrym
załamaniem (Kłoda, Rudno). Trzony chrzcielnic śląskich są bądź cylindryczne (Rudno, Kłoda), bądź
graniastosłupowe (Strzelce), natomiast ich stopy, sądząc z zachowanych w całości obiektów w Strzel-
cach, Rudnie i Strzeszowie, miały rozmiary niewielkie.

Tylko chrzcielnica w Strzeszowie posiada dekorację składającą się z ornamentu geometrycznego
na czaszy i tradycyjnego motywu ukoronowanych głów ludzkich 12y.

Jedna chrzcielnica śląska (obecnie w Muzeum Archidiecezjalnym we Wrocławiu — il. 21) wykazuje
analogie z chrzcielnicami wytwarzanymi w Bentheim Różni się czworobocznym planem i brakiem
dekoracji. Ta modyfikacja romańskiego kształtu chrzcielnic westfalskich przemawia za późniejszym
pochodzeniem chrzcielnicy. Wykonał ją najpewniej kamieniarz, któremu nieobce były wzory chrzcielnic
westfalskich.

3. CHRZCIELNICA W RUDZIE WIELUŃSKIEJ

Oddzielne omówienie należy się chrzcielnicy w Rudzie Wieluńskiej (il. 22) ze względu na złożoność
problematyki z nią związanej, a także — ze względu na brak analogii w sztuce baptyzmalnej.
Chrzcielnica ta jest dziełem silnie jeszcze zależnym od tradycji sztuki romańskiej. Na kompo-

127 B. Guerquin, Zamek w Malborku, Warszawa 1960. s. 18 — 23.
>-s H. Domańska, Żarnowiec, Wrocław 1977, s. 36.

129 Motyw ten występował na chrzcielnicach mozańskich z XII w.

130 Zob. przypis 93.