DOI Artikel:
Kuczyńska, Jadwiga: Średniowieczne chrzcielnice kamienne w Polsce
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14265#0043
ŚRFDNIOWIECZNE CHRZCIELNICE KAMIENNE W POLSCE
39
W Grójcu umieszczono herb Pólkozic. Chrzcielnica grójecka wyróżnia się delikatnym ornamentem
jodełkowym na nodusie, obecnością znaku kamieniarskiego i daty - 1482. Data ta określa również
w przybliżeniu czas powstania chrzcielnic w Radomiu i w Wolanowie.
Szczególnym bogactwem dekoracji i wysokim poziomem opracowania technicznego odznacza się
chrzcielnica w Bodzentynie. Obecnie zatraciła ona swój pierwotny wygląd przez dodanie dolnej partu
trzonu wraz ze stopą 158 Maswerki, podobnie jak w Iwanowicach umiejscowiono w górnej partu
czaszy. Chrzcielnica bodzentyńska wyróżnia się także ilością herbów. Na czaszy umieszczono Orła
Polskiego. Godło Królestwa jest znacznie większe od pozostałych herbów, które skupiają się na
trzonie w obrębie dekoracji liściastej. Pod Orłem Polskim znajduje się herb Dębno, a dalej,
licząc od strony prawej, występują herby: Prus, Leliwa (?), Odrowąż, Ostoja, Poraj, Półkozic
i Doliwa. Sześć z nich połączono z konkretnymi osobami"-44. Orła Polskiego związano z osobą
kardynała Fryderyka Jagiellończyka. Dębno - ze Zbigniewem Oleśnickim, herb Prus - z biskupem
Tomaszem Strzępińskim. Poraj - z biskupem Gruszczyńskim, Półkozic - z biskupem Janem Rzeszow-
skim, Doliwę - z biskupem Janem z Brzezia.
Przyczyny umieszczenia niektórych herbów na chrzcielnicy w Bodzentynie można jednak również
inaczej interpretować. Orła Polskiego wolno odnieść do króla Jana Olbrachta, o którym wiadomo,
że przeznaczał znaczne sumy na rzecz kościołów i klasztorowi6". Pewne zastrzeżenia budzi połą-
czenie herbu Poraj z biskupem Janem Gruszczyńskim. Herb ten należałoby raczej związać z biskupem
krakowskim Bodzantą Janowskim (t 1366). który założył Bodzentyn i przeniósł tam rezydencję
biskupią z Tarczka im. Umieszczenie na chrzcielnicy herbu Odrowąż mogło mieć na celu przypomnienie
osoby błogosławionego Prandoty z Białaczowa (t 1266), biskupa krakowskiego'62. Doprowadził on
do kanonizacji św. Stanisława, pod którego wezwaniem jest kościół.
Chrzcielnicę bodzentyńską. jak głosi inskrypcja, wykonano w 1492 r. Problem fundacji chrzcielnicy
w Bodzentynie nie daje się rozstrzygnąć jednoznacznie. Fundatorem chrzcielnicy mógł być sam
Jan Olbracht lub kardynał Fryderyk Jagiellończyk. Można także wysunąć domysł, że chrzcielnicę
tę ufundował Zbigniew Oleśnicki, fundator kościoła w Bodzentynie; dla podkreślenia swojego
znaczenia umieścił on własny herb bezpośrednio pod godłem Królestwa.
W grupie radomsko-kieleckiej najskromniej przedstawia się chrzcielnica w Mircu. Przyciężka jej
forma i skromność dekoracji (tylko ornament liściasty zakończony łukiem półkolistym) świadczyć
mogą o małych możliwościach twórczych kamieniarza lub niskich wymaganiach jej fundatora. Mogą
też one dowodzić, że w obrębie grupy wyczerpywały się możliwości kompozycyjne; zdaje się to
wskazywać na późniejsze pochodzenie dzieła.
Ostatnim przykładem omawianej grupy jest chrzcielnica w Wąchocku. Pod względem formy nie
odbiega ona od najlepszych dziel z wyjątkiem konstrukcji stopy, która - rozbudowana przez dodanie
szerokiej podstawy o profilu piętki - zmienia właściwą całej grupie harmonię proporcji. W dekoracji
chrzcielnicy twórca odrzucił schematyczną stylizację ornamentu liściastego i nasycił go realizmem.
Uderzający jest w tym zabytku kontrast między konwencjonalną architektoniczną ornamentyką
czaszy, a soczystą rzeźbą liści; te ostatnie zdają się świadczyć o zetknięciu się twórcy ze sztuką
renesansu. Z tego względu dzieło wąchockie można umieścić na początku XVI w., w latach, kiedy były
prowadzone prace budowlane w klasztorze i w kościele 16\
Analiza chrzcielnic grupy radomsko-kieleckiej prowadzi do wniosku, że pochodzą one z jednego
środowiska kamieniarskiego, które zlokalizować można w Szydłowcu. Wskazuje na to użycie do
ich wykonania piaskowca przypominającego zabarwieniem i strukturą piaskowiec szydłowiecki.
A. Przezdziecki. E. Rastawiecki. Wzory sztuki średniowiecznej i г epoki Odrodzenia pod koniec wieku XVII
w dawnej Polsce, seria II. Warszawa 1855-58.
Iîy Ibidem- M Sokołowski. Chrzcielnica i nagrobek F. Krasińskiego w Bodzentynie. ..Sprawozdania Komisji do
Badania Historii Sztuki w Polsce" t. 7. 1906. s. LXXXVI-LXXXVII ; informacja o chrzcielnicy bodzentynskiej podana
przez M. Sokołowskiego jest oparta na doniesieniu K. Jankowskiego.
160 F. Papée. Jan Olbracht, Kraków 1936. s. 8.
L. Lętowski Katalog biskupów, prałatów i kanoników krakowskich, t. I. Kraków 1852. s. 26; herb Poraj
z biskupem Bodzantą Janowskim połączyła E. Pióro w pracy magisterskiej Gotycka chrzcielnica kamienna w Bodzen-
tynie, pisanej na seminarium ks. doc. dr. W. Smolenia. Lublin 1970, s. 24.
Ih: K. Niesiecki. Herbarz polski, t. I, Lipsk 1839- 1846. s. 33.
K. Białoskórska. Wąchock. Opactwo cystersów. Warszawa 1960. s. 16.
39
W Grójcu umieszczono herb Pólkozic. Chrzcielnica grójecka wyróżnia się delikatnym ornamentem
jodełkowym na nodusie, obecnością znaku kamieniarskiego i daty - 1482. Data ta określa również
w przybliżeniu czas powstania chrzcielnic w Radomiu i w Wolanowie.
Szczególnym bogactwem dekoracji i wysokim poziomem opracowania technicznego odznacza się
chrzcielnica w Bodzentynie. Obecnie zatraciła ona swój pierwotny wygląd przez dodanie dolnej partu
trzonu wraz ze stopą 158 Maswerki, podobnie jak w Iwanowicach umiejscowiono w górnej partu
czaszy. Chrzcielnica bodzentyńska wyróżnia się także ilością herbów. Na czaszy umieszczono Orła
Polskiego. Godło Królestwa jest znacznie większe od pozostałych herbów, które skupiają się na
trzonie w obrębie dekoracji liściastej. Pod Orłem Polskim znajduje się herb Dębno, a dalej,
licząc od strony prawej, występują herby: Prus, Leliwa (?), Odrowąż, Ostoja, Poraj, Półkozic
i Doliwa. Sześć z nich połączono z konkretnymi osobami"-44. Orła Polskiego związano z osobą
kardynała Fryderyka Jagiellończyka. Dębno - ze Zbigniewem Oleśnickim, herb Prus - z biskupem
Tomaszem Strzępińskim. Poraj - z biskupem Gruszczyńskim, Półkozic - z biskupem Janem Rzeszow-
skim, Doliwę - z biskupem Janem z Brzezia.
Przyczyny umieszczenia niektórych herbów na chrzcielnicy w Bodzentynie można jednak również
inaczej interpretować. Orła Polskiego wolno odnieść do króla Jana Olbrachta, o którym wiadomo,
że przeznaczał znaczne sumy na rzecz kościołów i klasztorowi6". Pewne zastrzeżenia budzi połą-
czenie herbu Poraj z biskupem Janem Gruszczyńskim. Herb ten należałoby raczej związać z biskupem
krakowskim Bodzantą Janowskim (t 1366). który założył Bodzentyn i przeniósł tam rezydencję
biskupią z Tarczka im. Umieszczenie na chrzcielnicy herbu Odrowąż mogło mieć na celu przypomnienie
osoby błogosławionego Prandoty z Białaczowa (t 1266), biskupa krakowskiego'62. Doprowadził on
do kanonizacji św. Stanisława, pod którego wezwaniem jest kościół.
Chrzcielnicę bodzentyńską. jak głosi inskrypcja, wykonano w 1492 r. Problem fundacji chrzcielnicy
w Bodzentynie nie daje się rozstrzygnąć jednoznacznie. Fundatorem chrzcielnicy mógł być sam
Jan Olbracht lub kardynał Fryderyk Jagiellończyk. Można także wysunąć domysł, że chrzcielnicę
tę ufundował Zbigniew Oleśnicki, fundator kościoła w Bodzentynie; dla podkreślenia swojego
znaczenia umieścił on własny herb bezpośrednio pod godłem Królestwa.
W grupie radomsko-kieleckiej najskromniej przedstawia się chrzcielnica w Mircu. Przyciężka jej
forma i skromność dekoracji (tylko ornament liściasty zakończony łukiem półkolistym) świadczyć
mogą o małych możliwościach twórczych kamieniarza lub niskich wymaganiach jej fundatora. Mogą
też one dowodzić, że w obrębie grupy wyczerpywały się możliwości kompozycyjne; zdaje się to
wskazywać na późniejsze pochodzenie dzieła.
Ostatnim przykładem omawianej grupy jest chrzcielnica w Wąchocku. Pod względem formy nie
odbiega ona od najlepszych dziel z wyjątkiem konstrukcji stopy, która - rozbudowana przez dodanie
szerokiej podstawy o profilu piętki - zmienia właściwą całej grupie harmonię proporcji. W dekoracji
chrzcielnicy twórca odrzucił schematyczną stylizację ornamentu liściastego i nasycił go realizmem.
Uderzający jest w tym zabytku kontrast między konwencjonalną architektoniczną ornamentyką
czaszy, a soczystą rzeźbą liści; te ostatnie zdają się świadczyć o zetknięciu się twórcy ze sztuką
renesansu. Z tego względu dzieło wąchockie można umieścić na początku XVI w., w latach, kiedy były
prowadzone prace budowlane w klasztorze i w kościele 16\
Analiza chrzcielnic grupy radomsko-kieleckiej prowadzi do wniosku, że pochodzą one z jednego
środowiska kamieniarskiego, które zlokalizować można w Szydłowcu. Wskazuje na to użycie do
ich wykonania piaskowca przypominającego zabarwieniem i strukturą piaskowiec szydłowiecki.
A. Przezdziecki. E. Rastawiecki. Wzory sztuki średniowiecznej i г epoki Odrodzenia pod koniec wieku XVII
w dawnej Polsce, seria II. Warszawa 1855-58.
Iîy Ibidem- M Sokołowski. Chrzcielnica i nagrobek F. Krasińskiego w Bodzentynie. ..Sprawozdania Komisji do
Badania Historii Sztuki w Polsce" t. 7. 1906. s. LXXXVI-LXXXVII ; informacja o chrzcielnicy bodzentynskiej podana
przez M. Sokołowskiego jest oparta na doniesieniu K. Jankowskiego.
160 F. Papée. Jan Olbracht, Kraków 1936. s. 8.
L. Lętowski Katalog biskupów, prałatów i kanoników krakowskich, t. I. Kraków 1852. s. 26; herb Poraj
z biskupem Bodzantą Janowskim połączyła E. Pióro w pracy magisterskiej Gotycka chrzcielnica kamienna w Bodzen-
tynie, pisanej na seminarium ks. doc. dr. W. Smolenia. Lublin 1970, s. 24.
Ih: K. Niesiecki. Herbarz polski, t. I, Lipsk 1839- 1846. s. 33.
K. Białoskórska. Wąchock. Opactwo cystersów. Warszawa 1960. s. 16.