DOI Artikel:
Kuczyńska, Jadwiga: Średniowieczne chrzcielnice kamienne w Polsce
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14265#0047
ŚREDNIOWIECZNE CHRZCIELNICE KAMIENNE W POLSCE
43
Odmiana młodsza
Chrzcielnice odmiany młodszej rozwinęły się z form odmiany starszej. Ostre krawędzie czasz
wydłużyły się i zaokrągliły pucharowo, przechodząc miękko w zaciskające je u nasady ozdobne
przewiązki nodusa. Powiększyła się liczba herbów, które rzeźbiono również na czaszach i na stopach.
Zaczęły się pojawiać hierogramy. Opracowanie detali rzeźbiarskich pozostało w zasadzie nie zmie-
nione. Najwięcej zbieżności łączy chrzcielnice odmiany młodszej z chrzcielnicą w Wilczyskach.
Odmianę sądecką młodszą najlepiej reprezentują chrzcielnice w Siemiechowie z 1471 r. (?),
Domoslawicach z 1490 г., Krościenku (il. 35) i Łącku z 1493 г., Trzcianie z 1497 г., Olszynach
z 1503 r. i w Czchowie (il. 36) z 1506 r.
Zabytek w Siemiechowie, mimo że jest opatrzony datą — 1471 — wydaje się dziełem powstałym
później. Wiele przemawia za tym, że chrzcielnicę wykonano w 1491 r. Nie wydaje się bowiem
prawdopodobne, aby forma odmiany młodszej mogła znaleźć zastosowanie przed chrzcielnicami
z 1486 г., a następnie pojawić się dopiero po 1490 r. Przypuszczenie, że data na chrzcielnicy jest
omyłką kamieniarza, potwierdza czas renowacji kościoła w Siemiechowie — między 1491 a 1537 r. 177
Zapewne w tym czasie uzupełniono brakujący sprzęt kościelny, względnie zastąpiono go nowym,
czego przykładem byłaby chrzcielnica. Innym argumentem przemawiającym za wykonaniem chrzciel-
nicy w 1491 r. jest występujący na czaszy herb Gierałt, określający fundatorów chrzcielnicy —
Siemiechowskich. Wieś Siemiechów należała do nich przy końcu XV w. 178
Najstarszym dziełem odmiany sądeckiej młodszej jest więc prawdopodobnie chrzcielnica w Domosla-
wicach (przeniesiona wraz z innymi sprzętami z kościoła w Melsztynie w 1796 r. 17y). Wyróżnia się
ona wyjątkowo smukłym kształtem czaszy i formą sznurowego nodusa. Odmiennie też ukształto-
wano dekorację maswerkową, która występuje w postaci szerokiego fryzu. Herb Leliwa znajdujący
się na czaszy należy do Melsztyńskich — fundatorów parafii w Melsztynie 180 i niewątpliwie także
chrzcielnicy. Na stopie mieści się herb Syrokomla, względnie znak kamieniarski. Chrzcielnica
w Krościenku posiada na czaszy dwa herby: Orła Polskiego i Godziembę. Tarcze na nodusie
zawierają — oprócz daty — herby: Leliwa, Nałęcz, Szreniawa i Syrokomla. Górujący na czaszy Orzeł
Polski wraz z Godziembą oznaczać może fundację królewską — Jana Olbrachta. Nie występujący
na Podhalu herb Godziembą łączyć się może z osobą podkanclerzego Grzegorza Deitarusa (t 1500)18 >.
Obecne na nodusie herby trudno połączyć z określonymi osobami bądź rodzinami.
Na czaszy chrzcielnicy w Łącku znajdują się trzy herby. Odczytać z nich można tylko dwa:
Prus i Bełty (?). Herby te nie wiążą się bezpośrednio z Łąckiem. Herb Bełty należał do Chocho-
rowskich z Chochorowic pod Nowym Sączem >82.
Najwięcej herbów zdobi chrzcielnicę w Trzcianie. Na czaszy występuje Orzeł Polski między
herbami Prus i Starykoń. Symetrycznie do nich na stopie, umieszczono herby: Janina, Warnia,
Syrokomla (jedna tarcza zniszczona). Również i ta chrzcielnica, sądząc z obecności Godła Kró-
lestwa, może pochodzić z fundacji Jana Olbrachta, jako dar dla kanoników regularnych, dla których
w XV w. został wzniesiony kościół181 Osób lub rodzin oznaczonych pozostałymi herbami nie
udało się ustalić.
Sylwetka chrzcielnicy w Olszynach przypomina chrzcielnicę w Domosławicach. Wydłużona czasza
przeważa nad stopą. Do dekoracji wprowadzono niespotykany dotychczas na chrzcielnicach motyw
łuski, który zdobi całą stopę. Młodszą od niej chrzcielnicę w Czchowie pokrywają herby i gmerki,
jednak mało starannie wykonane. Na czaszy znajdują się herby: Czchowa — kościół184, Pilawa,
177 M. Kornecki, Kościół w Siemiechowie i poludniowo-malopolska grupa gotyckich kościołów drewnianych, ..Biuletyn
Historii Sztuki". R. XXXI: 1969. nr 3. s. 348.
17!i F. Kopera, L. Lepszy. Kościoły drewniane Galicji Zachodniej. Kraków 1916., s. 43.
179 W. Łuszczkiewicz, Z wycieczki z uczniami w roku 1892, „Wiadomości Numizmatyczno-Archeologiczne". t. 2,
R- VII: 1895, nr 2 i 3 (zbioru ogólnego nr 24 i 25). szp. 293.
18(1 Schematyzm Diecezji Tarnowskiej na rok 1977. Tarnów 1977. s. 160.
181 Paprocki, op. cit., s. 363.
182 Morawski, op. cit.. s. 358.
I8? W. Demetrykiewicz. Sprawozdanie na posiedzeniu dnia 15 XII 1896. [w:] Teka Grona Konserwatorów.... s. 440.
184 M. Gumowski. Najstarsze pieczęcie miast polskich XIII i XIV wieku. Toruń 1960. tabl. V. 65.
43
Odmiana młodsza
Chrzcielnice odmiany młodszej rozwinęły się z form odmiany starszej. Ostre krawędzie czasz
wydłużyły się i zaokrągliły pucharowo, przechodząc miękko w zaciskające je u nasady ozdobne
przewiązki nodusa. Powiększyła się liczba herbów, które rzeźbiono również na czaszach i na stopach.
Zaczęły się pojawiać hierogramy. Opracowanie detali rzeźbiarskich pozostało w zasadzie nie zmie-
nione. Najwięcej zbieżności łączy chrzcielnice odmiany młodszej z chrzcielnicą w Wilczyskach.
Odmianę sądecką młodszą najlepiej reprezentują chrzcielnice w Siemiechowie z 1471 r. (?),
Domoslawicach z 1490 г., Krościenku (il. 35) i Łącku z 1493 г., Trzcianie z 1497 г., Olszynach
z 1503 r. i w Czchowie (il. 36) z 1506 r.
Zabytek w Siemiechowie, mimo że jest opatrzony datą — 1471 — wydaje się dziełem powstałym
później. Wiele przemawia za tym, że chrzcielnicę wykonano w 1491 r. Nie wydaje się bowiem
prawdopodobne, aby forma odmiany młodszej mogła znaleźć zastosowanie przed chrzcielnicami
z 1486 г., a następnie pojawić się dopiero po 1490 r. Przypuszczenie, że data na chrzcielnicy jest
omyłką kamieniarza, potwierdza czas renowacji kościoła w Siemiechowie — między 1491 a 1537 r. 177
Zapewne w tym czasie uzupełniono brakujący sprzęt kościelny, względnie zastąpiono go nowym,
czego przykładem byłaby chrzcielnica. Innym argumentem przemawiającym za wykonaniem chrzciel-
nicy w 1491 r. jest występujący na czaszy herb Gierałt, określający fundatorów chrzcielnicy —
Siemiechowskich. Wieś Siemiechów należała do nich przy końcu XV w. 178
Najstarszym dziełem odmiany sądeckiej młodszej jest więc prawdopodobnie chrzcielnica w Domosla-
wicach (przeniesiona wraz z innymi sprzętami z kościoła w Melsztynie w 1796 r. 17y). Wyróżnia się
ona wyjątkowo smukłym kształtem czaszy i formą sznurowego nodusa. Odmiennie też ukształto-
wano dekorację maswerkową, która występuje w postaci szerokiego fryzu. Herb Leliwa znajdujący
się na czaszy należy do Melsztyńskich — fundatorów parafii w Melsztynie 180 i niewątpliwie także
chrzcielnicy. Na stopie mieści się herb Syrokomla, względnie znak kamieniarski. Chrzcielnica
w Krościenku posiada na czaszy dwa herby: Orła Polskiego i Godziembę. Tarcze na nodusie
zawierają — oprócz daty — herby: Leliwa, Nałęcz, Szreniawa i Syrokomla. Górujący na czaszy Orzeł
Polski wraz z Godziembą oznaczać może fundację królewską — Jana Olbrachta. Nie występujący
na Podhalu herb Godziembą łączyć się może z osobą podkanclerzego Grzegorza Deitarusa (t 1500)18 >.
Obecne na nodusie herby trudno połączyć z określonymi osobami bądź rodzinami.
Na czaszy chrzcielnicy w Łącku znajdują się trzy herby. Odczytać z nich można tylko dwa:
Prus i Bełty (?). Herby te nie wiążą się bezpośrednio z Łąckiem. Herb Bełty należał do Chocho-
rowskich z Chochorowic pod Nowym Sączem >82.
Najwięcej herbów zdobi chrzcielnicę w Trzcianie. Na czaszy występuje Orzeł Polski między
herbami Prus i Starykoń. Symetrycznie do nich na stopie, umieszczono herby: Janina, Warnia,
Syrokomla (jedna tarcza zniszczona). Również i ta chrzcielnica, sądząc z obecności Godła Kró-
lestwa, może pochodzić z fundacji Jana Olbrachta, jako dar dla kanoników regularnych, dla których
w XV w. został wzniesiony kościół181 Osób lub rodzin oznaczonych pozostałymi herbami nie
udało się ustalić.
Sylwetka chrzcielnicy w Olszynach przypomina chrzcielnicę w Domosławicach. Wydłużona czasza
przeważa nad stopą. Do dekoracji wprowadzono niespotykany dotychczas na chrzcielnicach motyw
łuski, który zdobi całą stopę. Młodszą od niej chrzcielnicę w Czchowie pokrywają herby i gmerki,
jednak mało starannie wykonane. Na czaszy znajdują się herby: Czchowa — kościół184, Pilawa,
177 M. Kornecki, Kościół w Siemiechowie i poludniowo-malopolska grupa gotyckich kościołów drewnianych, ..Biuletyn
Historii Sztuki". R. XXXI: 1969. nr 3. s. 348.
17!i F. Kopera, L. Lepszy. Kościoły drewniane Galicji Zachodniej. Kraków 1916., s. 43.
179 W. Łuszczkiewicz, Z wycieczki z uczniami w roku 1892, „Wiadomości Numizmatyczno-Archeologiczne". t. 2,
R- VII: 1895, nr 2 i 3 (zbioru ogólnego nr 24 i 25). szp. 293.
18(1 Schematyzm Diecezji Tarnowskiej na rok 1977. Tarnów 1977. s. 160.
181 Paprocki, op. cit., s. 363.
182 Morawski, op. cit.. s. 358.
I8? W. Demetrykiewicz. Sprawozdanie na posiedzeniu dnia 15 XII 1896. [w:] Teka Grona Konserwatorów.... s. 440.
184 M. Gumowski. Najstarsze pieczęcie miast polskich XIII i XIV wieku. Toruń 1960. tabl. V. 65.