DOI Artikel:
Kuczyńska, Jadwiga: Średniowieczne chrzcielnice kamienne w Polsce
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14265#0054
50
JADWIGA KUCZYŃSKA
na nodusie zaś — humanistyczne. Z wyrytych na czaszy tarcz dają się odczytać herby : Szreniawa —
powtórzony dwukrotnie, Prus, Dryja (?) i litera M. Kamionka Wielka należała do dóbr starostwa
sądeckiego. Można więc przypuszczać, że herb Szreniawa oznacza Marka Stadnickiego, kasztelana
sądeckiego w 1480 r.204. a herb Prus — Zygmunta Stradomskiego, podstarościego sądeckiego205.
Chrzcielnica pochodzi z początku XVI w., o czym świadczy pismo humanistyczne.
Chrzcielnice w Jasionowie (il. 43), Kobylanach mają krępą formę ośmiobocznego kielicha dwu-
częściowego, a w Starym Sączu — trzyczęściowego. Najstaranniej jest wykonana chrzcielnica jasio-
nowska; w pozostałych dwóch kształt kielichowy uległ deformacji. Głównymi składnikami dekoracji
tych chrzcielnic są duże tarcze herbowe. W Jasionowie pokrywają one ścianki czaszy i stopy
i zawierają herby: Jastrzębiec, Brodzie, Jelita, Odrowąż, Topór, Korczak, Szreniawa, Leliwa, Nałęcz,
Oksza, Godziemba, Pobóg, trzy nie rozpoznane i głowę Chrystusa. Górną krawędź czaszy otoczono
ciągiem sylwetek antropomorficznych i dwóch sylwetek ptasich zamkniętym znakiem krzyża. Ten nie
spotykany na chrzcielnicach krąg sprawia wrażenie jakby umieszczono go tu w intencji ochronnej,
dla „zabezpieczenia" wody chrzcielnej przed kradzieżą i profanacją206. Nie można jednak wykluczyć,
że mógł on posiadać znaczenie jedynie dekoracyjne. Chrzcielnica jasionowska pochodzi zapewne
z fundacji Wzdowskich herbu Szreniawa207, a czas jej powstania odnieść należy do końca XV w.
W Kobylanach herby umieszczono tylko w górnej części chrzcielnicy. Są to Grzymała, Szreniawa,
Leliwa, Łodzią, Jelita, Ogończyk, Kościesza i Odrowąż. Herb Grzymała łączy się niewątpliwie
z fundatorami chrzcielnicy — Kobylińskimi, właścicielami Kobylan od 1385 do 1487 r.20s Chrzcielnica
powstała więc w latach osiemdziesiątych XV w. Kamieniarz, który ją wykonał, musiał znać chrzcielnicę
jasionowską, z której przejął motyw wypukłych, dużych tarcz.
W Starym Sączu herby Topór, Odrowąż, Szreniawa, Korczak, Gozdawa umieszczono na trzonie.
Nie mamy niestety danych, by stwierdzić kogo one dotyczą.
Chrzcielnica w Starym Sączu, choć prymitywnie wykonana, wykazuje pewne analogie z grupą
wrocławsko-opolską. Wyrażają się one podobnym jak na chrzcielnicach śląskich ramowym ujęciem
ścianek czaszy, w tym przypadku ozdobionych maswerkami.
Smukłością i symetrią budowy odznacza się chrzcielnica w Miechocinie. Na ściankach czaszy
występują: Godło Królestwa, herby: Dębno, Abdank, Leliwa, Nieczuja, data 1484 i hierogram IHS.
Bezpośrednio z Miechocinem łączy się tylko herb Abdank, należący do Machowskich (Michow-
skich)2oy. Za czasów Jana Długosza kolatorami kościoła w Miechocinie byli Marcin i Mikołaj
Machowscy210. Oni to mogli być fundatorami chrzcielnicy. Herbem Nieczuja pieczętowały się liczne
rody zamieszkujące Ziemię Przemyską i Ruś211.
Chrzcielnica w Szydłowcu, również o symetrycznej budowie, posiada w swej dekoracji herby oraz
inskrypcje. Na czaszy mieszczą się cztery tarcze z herbami: Topór, Odrowąż (dwa razy) i Łabędź.
Chrzcielnica ta, jak świadczą herby, pochodzi z fundacji Mikołaja i Anny z Tęczyńskich Szydłow-
skich212. Wykonano ją niewątpliwie po 1509 r. w jednym z warsztatów szydłowieckich. Zastana-
21,4 Paprocki, op. cit.. s. 202.
Щ Niesiecki. op. cit.. t. 8. Lipsk 1841. s. 531.
20h Zarządzenia synodalne są dowodem, że używano wodę chrzcielną do praktyk magicznych. Synod wrocławski
np. w 1248 r. poleci! biskupom polskim, by wydali zarządzenie zamykania chrzcielnicy i w ten sposób zapobiegali używaniu
wody chrzcielnej do czarów: ..De sacris fontibus. corpore Christi. de chryzmate et oleo. custodiendis sub sera" —
Jacobi Archidiaconi Leodiensis. Legati apostolici Constitutiones in concilio Wratislaviensi anno 1248 die décima mensis
Octobris editae. Starodawne Prawa Polskiego Pomniki, t. I. wyd. A. Z. Helcel. Warszawa 1856. s. 355; T. Gromnicki,
Synody prowincyonalne.. Kraków 1885, s. 66; o stosowaniu wody chrzcielnej do celów magicznych wspomina E. Karwot,
Katalog magii Rudolfa, Źródło etnograficzne XIII w.. Wrocław 1955. s. 26.
2117 Niesiecki. op. cit., t. 9. Lipsk 1842. s. 468; E. Śnieżyńska-Stolotowa. F. Stolot, Powiat brzozowski, KZSP,
t. 13. z. 2, Warszawa 1974. s. 67. W dawnym kościele parafialnym w Jasionowie, do którego należała również chrzcielnica,
znajduje się nagrobek A. D. E. Wzdowskiego (zm. 1539). na którym jest powtórzony dwukrotnie herb Szreniawa.
J. Krzepela. Małopolskie rody ziemiańskie. Kraków 1928. s. 44.
W Krzepela. op. cit.. s. 60.
:i" Jan Długosz. Liber beneficiorum. t. 2. s. 358-360. cyt. za Słownik geograficzny.'. л t. 4. Warszawa 1885. s. 316.
211 Rodziny na Rusi pieczętujące się tym herbem: Gembińscy (Niesiecki, op. cit.. t. 4, Lipsk 1839, s. 104), Kuro-
patniccy (Niesiecki. op. cit.. t. 5, Lipsk 1840. s. 458). Szumieńscy (Niesiecki. op. cit.. t. 8, Lipsk 1841, s. 632),
Wapowscy (Niesiecki. op. cit.. t. 9, Lipsk 1842. s. 226). w ziemi Przemyskiej (Niesiecki. op. cit.. t. 4, s. 276).
:i- Kieszkowski. Kanclerz Krzysztof Szydlowiecki.... s. 50.
JADWIGA KUCZYŃSKA
na nodusie zaś — humanistyczne. Z wyrytych na czaszy tarcz dają się odczytać herby : Szreniawa —
powtórzony dwukrotnie, Prus, Dryja (?) i litera M. Kamionka Wielka należała do dóbr starostwa
sądeckiego. Można więc przypuszczać, że herb Szreniawa oznacza Marka Stadnickiego, kasztelana
sądeckiego w 1480 r.204. a herb Prus — Zygmunta Stradomskiego, podstarościego sądeckiego205.
Chrzcielnica pochodzi z początku XVI w., o czym świadczy pismo humanistyczne.
Chrzcielnice w Jasionowie (il. 43), Kobylanach mają krępą formę ośmiobocznego kielicha dwu-
częściowego, a w Starym Sączu — trzyczęściowego. Najstaranniej jest wykonana chrzcielnica jasio-
nowska; w pozostałych dwóch kształt kielichowy uległ deformacji. Głównymi składnikami dekoracji
tych chrzcielnic są duże tarcze herbowe. W Jasionowie pokrywają one ścianki czaszy i stopy
i zawierają herby: Jastrzębiec, Brodzie, Jelita, Odrowąż, Topór, Korczak, Szreniawa, Leliwa, Nałęcz,
Oksza, Godziemba, Pobóg, trzy nie rozpoznane i głowę Chrystusa. Górną krawędź czaszy otoczono
ciągiem sylwetek antropomorficznych i dwóch sylwetek ptasich zamkniętym znakiem krzyża. Ten nie
spotykany na chrzcielnicach krąg sprawia wrażenie jakby umieszczono go tu w intencji ochronnej,
dla „zabezpieczenia" wody chrzcielnej przed kradzieżą i profanacją206. Nie można jednak wykluczyć,
że mógł on posiadać znaczenie jedynie dekoracyjne. Chrzcielnica jasionowska pochodzi zapewne
z fundacji Wzdowskich herbu Szreniawa207, a czas jej powstania odnieść należy do końca XV w.
W Kobylanach herby umieszczono tylko w górnej części chrzcielnicy. Są to Grzymała, Szreniawa,
Leliwa, Łodzią, Jelita, Ogończyk, Kościesza i Odrowąż. Herb Grzymała łączy się niewątpliwie
z fundatorami chrzcielnicy — Kobylińskimi, właścicielami Kobylan od 1385 do 1487 r.20s Chrzcielnica
powstała więc w latach osiemdziesiątych XV w. Kamieniarz, który ją wykonał, musiał znać chrzcielnicę
jasionowską, z której przejął motyw wypukłych, dużych tarcz.
W Starym Sączu herby Topór, Odrowąż, Szreniawa, Korczak, Gozdawa umieszczono na trzonie.
Nie mamy niestety danych, by stwierdzić kogo one dotyczą.
Chrzcielnica w Starym Sączu, choć prymitywnie wykonana, wykazuje pewne analogie z grupą
wrocławsko-opolską. Wyrażają się one podobnym jak na chrzcielnicach śląskich ramowym ujęciem
ścianek czaszy, w tym przypadku ozdobionych maswerkami.
Smukłością i symetrią budowy odznacza się chrzcielnica w Miechocinie. Na ściankach czaszy
występują: Godło Królestwa, herby: Dębno, Abdank, Leliwa, Nieczuja, data 1484 i hierogram IHS.
Bezpośrednio z Miechocinem łączy się tylko herb Abdank, należący do Machowskich (Michow-
skich)2oy. Za czasów Jana Długosza kolatorami kościoła w Miechocinie byli Marcin i Mikołaj
Machowscy210. Oni to mogli być fundatorami chrzcielnicy. Herbem Nieczuja pieczętowały się liczne
rody zamieszkujące Ziemię Przemyską i Ruś211.
Chrzcielnica w Szydłowcu, również o symetrycznej budowie, posiada w swej dekoracji herby oraz
inskrypcje. Na czaszy mieszczą się cztery tarcze z herbami: Topór, Odrowąż (dwa razy) i Łabędź.
Chrzcielnica ta, jak świadczą herby, pochodzi z fundacji Mikołaja i Anny z Tęczyńskich Szydłow-
skich212. Wykonano ją niewątpliwie po 1509 r. w jednym z warsztatów szydłowieckich. Zastana-
21,4 Paprocki, op. cit.. s. 202.
Щ Niesiecki. op. cit.. t. 8. Lipsk 1841. s. 531.
20h Zarządzenia synodalne są dowodem, że używano wodę chrzcielną do praktyk magicznych. Synod wrocławski
np. w 1248 r. poleci! biskupom polskim, by wydali zarządzenie zamykania chrzcielnicy i w ten sposób zapobiegali używaniu
wody chrzcielnej do czarów: ..De sacris fontibus. corpore Christi. de chryzmate et oleo. custodiendis sub sera" —
Jacobi Archidiaconi Leodiensis. Legati apostolici Constitutiones in concilio Wratislaviensi anno 1248 die décima mensis
Octobris editae. Starodawne Prawa Polskiego Pomniki, t. I. wyd. A. Z. Helcel. Warszawa 1856. s. 355; T. Gromnicki,
Synody prowincyonalne.. Kraków 1885, s. 66; o stosowaniu wody chrzcielnej do celów magicznych wspomina E. Karwot,
Katalog magii Rudolfa, Źródło etnograficzne XIII w.. Wrocław 1955. s. 26.
2117 Niesiecki. op. cit., t. 9. Lipsk 1842. s. 468; E. Śnieżyńska-Stolotowa. F. Stolot, Powiat brzozowski, KZSP,
t. 13. z. 2, Warszawa 1974. s. 67. W dawnym kościele parafialnym w Jasionowie, do którego należała również chrzcielnica,
znajduje się nagrobek A. D. E. Wzdowskiego (zm. 1539). na którym jest powtórzony dwukrotnie herb Szreniawa.
J. Krzepela. Małopolskie rody ziemiańskie. Kraków 1928. s. 44.
W Krzepela. op. cit.. s. 60.
:i" Jan Długosz. Liber beneficiorum. t. 2. s. 358-360. cyt. za Słownik geograficzny.'. л t. 4. Warszawa 1885. s. 316.
211 Rodziny na Rusi pieczętujące się tym herbem: Gembińscy (Niesiecki, op. cit.. t. 4, Lipsk 1839, s. 104), Kuro-
patniccy (Niesiecki. op. cit.. t. 5, Lipsk 1840. s. 458). Szumieńscy (Niesiecki. op. cit.. t. 8, Lipsk 1841, s. 632),
Wapowscy (Niesiecki. op. cit.. t. 9, Lipsk 1842. s. 226). w ziemi Przemyskiej (Niesiecki. op. cit.. t. 4, s. 276).
:i- Kieszkowski. Kanclerz Krzysztof Szydlowiecki.... s. 50.