DOI article:
Mikocka-Rachubowa, Katarzyna: Nagrobki Stefana Batorego i Anny Jagiellonki w katedrze wawelskiej. Kilka uwag i hipotez
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.14265#0101
98
KATARZYNA MIKOCKA
zasłonięte przez elementy stojące na postumentach -,7 (il. 9). Przemawia to za przypuszczeniem, że
nagrobek nie powstał jako dzieło integralne. Płyta z reliefowym wizerunkiem królowej została
włączona wtórnie w obudowę, którą stanowi przekształcone przedpiersie stalli. To, że jest ona
wyraźnie wtłoczona w zbyt wąskie ramy przemawia za tym, że była pierwotnie przeznaczona
do umieszczenia w innej, bardziej rozbudowanej konstrukcji. Nie wydaje się, aby konstrukcja taka
mogła być przeznaczona do Kaplicy Zygmuntowskiej. Jedynym odpowiednim dla niej miejscem
mogłaby tu być ściana, przy której stoi stalla; nagrobek można było dopasować jedynie do arkady
tej ściany. Przeciw takiemu przypuszczeniu przemawia jednak zbyt duża w stosunku do szerokości
arkady szerokość płyty oraz zwrot postaci królowej, która wbrew przyjętej konwencji, leży odwróco-
na od ołtarza, kierując się ku nagrobkom ojca i brata.
O wiele bardziej prawdopodobne jest przypuszczenie, że nagrobek królowej Anny był projektowa-
ny nie do Kaplicy Zygmuntowskiej, a do kaplicy Mariackiej, gdzie miał stanąć obok nagrobka
jej męża.
Jednym z argumentów przemawiających za tą hipotezą są bliskie analogie między reliefowymi
wizerunkami nagrobnymi Anny Jagiellonki i Batorego (il. 2, 9), wynikające nie tylko z ich wspól-
nego autorstwa, ale dotyczące też sposobu ujęcia postaci i ich układu oraz takiego samego ma-
teriału (czerwony marmur węgierski). Uderzająca jest także zbieżność wymiarów obu płyt — płyta
z wizerunkiem Batorego ma wymiary 2 x 1,09 m, natomiast płyta Anny Jagiellonki wmontowana
w stalle Kaplicy Zygmuntowskiej mierzy 1,75x0,84 m i jest wyraźnie ucięta, właśnie o pas zbliżony
wymiarami do tej różnicy. Obcięcie płyty spowodowane było chęcią umieszczenia jej na przedpiersiu
stalli. Zabieg ten naruszył równowagę kompozycyjną między dwiema połowami przedstawionej syl-
wetki, wyznaczonymi przez oś biegnącą łukiem od czubka głowy wzdłuż figury, na linii zszycia
szaty, ku stopom. Dolna połowa postaci jest wyraźnie węższa, a fałdy szaty, które równoważyłyby
przytłaczającą resztę górną partię zostały obcięte. Podobnie w nogach i głowie postaci - ucięcie
fragmentów płyty spowodowało wykroczenie postaci poza jej ramy, w strefę obudowy. Przed za-
biegami zmniejszającymi jej wymiary, płyta ta była prawdopodobnie, jak płyta z wizerunkiem kró-
la, obramowana listwą zamykającą kompozycję.
Kaplica pod wezwaniem Narodzenia NP Marii miała więc najprawdopodobniej mieścić nagrobki
obojga królestwa i stanowić ich małżeńskie mauzoleum. Do roli tej predystynowała ją szczególna
sytuacja w katedrze — kaplica ta przylega od wschodu do ambitu katedry i znajduje się na osi
prezbiterium. Oś ta jest jednocześnie jej osią symetrii — dzieli jej wnętrze na 2 odpowiadające
sobie partie - północną i południową. Do każdej z nich prowadzi z ambitu katedry osobne
wejście, oświetlają je dwa symetrycznie umieszczone na wschodniej ścianie okna >s, między którymi
stoi ołtarz. Po obu stronach ołtarza, na przeciwległych ścianach północnej i południowej spływa-
jące służki gotyckiego sklepienia wydzielają dwie wnęki. W jednej z nich mieści się całkowicie
nagrobek króla - druga jest pusta. Tu właśnie miał pewnie stanąć drugi nagrobek, stanowiący
pendant do pomnika oglądanego obecnie.
VII
Idea stworzenia wspólnego mauzoleum dla obojga królestwa mogła pojawić się w związku ze
śmiercią Stefana Batorego. Z tą też chyba myślą wybrano na miejsce wiecznego spoczynku króla
właśnie kaplicę pod wezwaniem Narodzenia NP Marii, jako najlepiej nadającą się do jej urzeczy-
wistnienia.
Stefan Batory nie został pochowany tam, gdzie grzebano wszystkich królów i członków ich ro-
,7 Obecnie stojące na postumentach kule są wynikiem rekonstrukcji (ibidem, s. 53). Nie ma ich na rycinie przed-
stawiającej nagrobek. |w:] M.. S. Cerchowie. F. Kopera. Pomniki Krakowa, t. 2. Kraków 1904. ryc. S. Cerchy
z 1903 r.
w Trzecie okno. w ścianie południowej, pochodzi z czasów przebudowy kaplicy w latach 1594-95 — por. Fischinger.
Przebudowa.... s. 364.
KATARZYNA MIKOCKA
zasłonięte przez elementy stojące na postumentach -,7 (il. 9). Przemawia to za przypuszczeniem, że
nagrobek nie powstał jako dzieło integralne. Płyta z reliefowym wizerunkiem królowej została
włączona wtórnie w obudowę, którą stanowi przekształcone przedpiersie stalli. To, że jest ona
wyraźnie wtłoczona w zbyt wąskie ramy przemawia za tym, że była pierwotnie przeznaczona
do umieszczenia w innej, bardziej rozbudowanej konstrukcji. Nie wydaje się, aby konstrukcja taka
mogła być przeznaczona do Kaplicy Zygmuntowskiej. Jedynym odpowiednim dla niej miejscem
mogłaby tu być ściana, przy której stoi stalla; nagrobek można było dopasować jedynie do arkady
tej ściany. Przeciw takiemu przypuszczeniu przemawia jednak zbyt duża w stosunku do szerokości
arkady szerokość płyty oraz zwrot postaci królowej, która wbrew przyjętej konwencji, leży odwróco-
na od ołtarza, kierując się ku nagrobkom ojca i brata.
O wiele bardziej prawdopodobne jest przypuszczenie, że nagrobek królowej Anny był projektowa-
ny nie do Kaplicy Zygmuntowskiej, a do kaplicy Mariackiej, gdzie miał stanąć obok nagrobka
jej męża.
Jednym z argumentów przemawiających za tą hipotezą są bliskie analogie między reliefowymi
wizerunkami nagrobnymi Anny Jagiellonki i Batorego (il. 2, 9), wynikające nie tylko z ich wspól-
nego autorstwa, ale dotyczące też sposobu ujęcia postaci i ich układu oraz takiego samego ma-
teriału (czerwony marmur węgierski). Uderzająca jest także zbieżność wymiarów obu płyt — płyta
z wizerunkiem Batorego ma wymiary 2 x 1,09 m, natomiast płyta Anny Jagiellonki wmontowana
w stalle Kaplicy Zygmuntowskiej mierzy 1,75x0,84 m i jest wyraźnie ucięta, właśnie o pas zbliżony
wymiarami do tej różnicy. Obcięcie płyty spowodowane było chęcią umieszczenia jej na przedpiersiu
stalli. Zabieg ten naruszył równowagę kompozycyjną między dwiema połowami przedstawionej syl-
wetki, wyznaczonymi przez oś biegnącą łukiem od czubka głowy wzdłuż figury, na linii zszycia
szaty, ku stopom. Dolna połowa postaci jest wyraźnie węższa, a fałdy szaty, które równoważyłyby
przytłaczającą resztę górną partię zostały obcięte. Podobnie w nogach i głowie postaci - ucięcie
fragmentów płyty spowodowało wykroczenie postaci poza jej ramy, w strefę obudowy. Przed za-
biegami zmniejszającymi jej wymiary, płyta ta była prawdopodobnie, jak płyta z wizerunkiem kró-
la, obramowana listwą zamykającą kompozycję.
Kaplica pod wezwaniem Narodzenia NP Marii miała więc najprawdopodobniej mieścić nagrobki
obojga królestwa i stanowić ich małżeńskie mauzoleum. Do roli tej predystynowała ją szczególna
sytuacja w katedrze — kaplica ta przylega od wschodu do ambitu katedry i znajduje się na osi
prezbiterium. Oś ta jest jednocześnie jej osią symetrii — dzieli jej wnętrze na 2 odpowiadające
sobie partie - północną i południową. Do każdej z nich prowadzi z ambitu katedry osobne
wejście, oświetlają je dwa symetrycznie umieszczone na wschodniej ścianie okna >s, między którymi
stoi ołtarz. Po obu stronach ołtarza, na przeciwległych ścianach północnej i południowej spływa-
jące służki gotyckiego sklepienia wydzielają dwie wnęki. W jednej z nich mieści się całkowicie
nagrobek króla - druga jest pusta. Tu właśnie miał pewnie stanąć drugi nagrobek, stanowiący
pendant do pomnika oglądanego obecnie.
VII
Idea stworzenia wspólnego mauzoleum dla obojga królestwa mogła pojawić się w związku ze
śmiercią Stefana Batorego. Z tą też chyba myślą wybrano na miejsce wiecznego spoczynku króla
właśnie kaplicę pod wezwaniem Narodzenia NP Marii, jako najlepiej nadającą się do jej urzeczy-
wistnienia.
Stefan Batory nie został pochowany tam, gdzie grzebano wszystkich królów i członków ich ro-
,7 Obecnie stojące na postumentach kule są wynikiem rekonstrukcji (ibidem, s. 53). Nie ma ich na rycinie przed-
stawiającej nagrobek. |w:] M.. S. Cerchowie. F. Kopera. Pomniki Krakowa, t. 2. Kraków 1904. ryc. S. Cerchy
z 1903 r.
w Trzecie okno. w ścianie południowej, pochodzi z czasów przebudowy kaplicy w latach 1594-95 — por. Fischinger.
Przebudowa.... s. 364.