DOI Heft:
Sympozjum naukowe pt. "Muzeum w epoce kultury masowej" zorganizowane przez Komitet Nauk o Sztuce w Gołuchowie w dniach 28-29 września1979 r.
DOI Artikel:Świecimski, Jerzy: Ekspozycja muzealna jako przedmiot poznania i działania twórczego
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14265#0369
366
SYMPOZJUM NAUKOWE: MUZEUM W EPOCE KULTURY MASOWEJ
Koncepcja ta może mieć postać „zobaczonej" w wyobrażeniu „wizji" przestrzennej (np. architekto-
nicznej, plastycznej itp.), bądź idei teoretycznej (np. idei dotyczącej funkcji, założeń organizacyjnych,
założeń tematycznych, sposobu podania tematu, np. jego dydaktycznej redakcji, założeń projektowania
plastycznego itp.). I jeśli w niektórych przypadkach nastawienie twórcze skierowane jest na gotowy
utwór wystawowy, utwór taki traktowany jest wówczas nie jako coś definitywnie ukształtowanego
(w szczególności jako coś ukształtowanego poprawnie), lecz tylko jako inspiracja dla jakiejś nowej
w stosunku do niego koncepcji. Koncepcja, która na tle analizy takiego utworu powstaje, zawsze
w jakimś stopniu „poprawia" to, co dane jest w obserwacji, a niekiedy zdecydowanie przeciwstawia
się istniejącemu utworowi wystawowemu. Poznanie wykracza więc poza faktycznie dany przedmiot
realny i przenosi się zawsze w sferę wyobrażeń lub teoretycznie sformułowanych idei.
2. Perspektywa nastawienia twórczego nie ogranicza się jak w nastawieniu odbiorczym do treści
wystawy, lecz obejmuje swym zakresem całość utworu wystawowego (oczywiście tego tylko wyobrażo-
nego lub teoretycznie zaprogramowanego), zarówno więc elementy treścionośne jak pozbawione znaczeń,
w szczególności, funkcji przekazywania treści, np. czysto konstrukcyjne.
3. Proces poznania w nastawieniu twórczym jest ściśle związany z procesem kształtowania przedmiotu
poznania. Dokonuje się też z kształtowaniem równolegle, stanowiąc niejako „drugi tor myślowy"
skierowany ku tworzonemu przedmiotowi. Ponieważ przedmiotem poznania jest w danym przypadku
nie tylko coś niegotowego, lecz również coś właśnie „stającego się" i w tym „stawaniu się" podle-
gającego ciągłym zmianom, mamy wtedy często do czynienia nie z jednym „opalizującym" przed-
miotem, lecz z całym szeregiem (czy raczej ciągiem, „strumieniem") różnych przedmiotów, kolejno
w siebie przechodzących, pojawiających się, zanikających i znów się pojawiających. Dopiero osta-
teczna postać koncepcji wystawowej podlega w tym ciągu jakby utrwaleniu. Ona też dopiero stanowi
punkt wyjściowy dla obowiązującej postaci projektu wystawy.
Niekiedy związki procesu poznawczego z kształtowaniem są jeszcze ściślejsze. Kształtowanie kon-
cepcji wystawowej (zwłaszcza, gdy jest ona wyobrażeniem przestrzennym, „wizją" plastyczną) może
dokonać się wręcz pod wpływem przebiegającego równolegle procesu poznawczego. Dzieje się to
głównie wtedy, gdy proces poznawczy, niezależnie od swego równoległego biegu wobec procesu
twórczego i od zwykłego rejestrowania na bieżąco tego, co się aktualnie tworzy, działa na zasadzie
czynnika korygującego. Po zakończeniu każdej fazy tworzenia, dołącza on wtedy coś w rodzaju
„spojrzenia wstecz" na to, co zostało już dokonane. Każda następna faza uwzględnia wtedy wynik
przeprowadzonej oceny.
Wynikiem nastawienia twórczego są nie tylko projekty (architektoniczne, plastyczne, scenariuszo-
we), lecz również programy teoretyczne. Programy te, sformułowane z pozycji normatywnej
(„jak ma być", „do czego winno się dążyć", „co to jest. prawidłowe rozwiązanie wystawowe" itd.),
są oczywiście tylko propozycjami, niekiedy żądaniami, choć przybierają niejedokrotnie pozór twierdzeń
o prawdach bezwzględnych. Założenia poszczególnych programów są zresztą bardzo rozmaite i wynikają
z przyjmowanych w poszczególnych przypadkach również systemów sądzenia, np. różnych kryteriów
wartościowania14. Ze względu na ogólność twierdzeń, programy te stanowią ważną pozycję w piśmien-
nictwie muzeologicznym. Niektóre z nich wyprzedziły realizacje wystaw o kilkadziesiąt lat, nadają
tym samym kierunek rozwoju muzeów1?.
Charakteryzując spojrzenie na wystawę z perspektywy nastawienia twórczego, należy dla uniknię-
cia możliwych nieporozumień odróżnić je od nastawienia z pozycji projektownia wystaw. Nie jest
to bowiem jedno i to samo. Spojrzenie projektanta zawiera więcej składników niż samo tylko
nastawienie twórcze. Jako proces jest też bardziej złożone.
1. Prócz nastawienia twórczego (kształtującego, proponującego), projektujący wystawę posługuje się
często nastawieniem biernym, odbiorczym. Spojrzenie to jest w danym przypadku imitowanym, lub
dokładniej mówiąc antycypowanym spojrzeniem zwiedzającego. Projektant musi kontrolować swą
14 Stąd ogromna nierównorzędność ..ostatecznych" ocen. dokonywanych na podstawie takich różnych, i często jedno-
stronnych założeń. Jedna i ta sama _ wystawa może być też oceniona równorzędnie jako „dobra" i jako ,.zla", gdy za-
łożenia oceny są rozmaite.
15 Przykładowo, programy opublikowane w latach trzydziestych (w tomie ..Mouseion"), które doczekały się swej
realizacji właściwie dopiero w latach sześćdziesiątych.
SYMPOZJUM NAUKOWE: MUZEUM W EPOCE KULTURY MASOWEJ
Koncepcja ta może mieć postać „zobaczonej" w wyobrażeniu „wizji" przestrzennej (np. architekto-
nicznej, plastycznej itp.), bądź idei teoretycznej (np. idei dotyczącej funkcji, założeń organizacyjnych,
założeń tematycznych, sposobu podania tematu, np. jego dydaktycznej redakcji, założeń projektowania
plastycznego itp.). I jeśli w niektórych przypadkach nastawienie twórcze skierowane jest na gotowy
utwór wystawowy, utwór taki traktowany jest wówczas nie jako coś definitywnie ukształtowanego
(w szczególności jako coś ukształtowanego poprawnie), lecz tylko jako inspiracja dla jakiejś nowej
w stosunku do niego koncepcji. Koncepcja, która na tle analizy takiego utworu powstaje, zawsze
w jakimś stopniu „poprawia" to, co dane jest w obserwacji, a niekiedy zdecydowanie przeciwstawia
się istniejącemu utworowi wystawowemu. Poznanie wykracza więc poza faktycznie dany przedmiot
realny i przenosi się zawsze w sferę wyobrażeń lub teoretycznie sformułowanych idei.
2. Perspektywa nastawienia twórczego nie ogranicza się jak w nastawieniu odbiorczym do treści
wystawy, lecz obejmuje swym zakresem całość utworu wystawowego (oczywiście tego tylko wyobrażo-
nego lub teoretycznie zaprogramowanego), zarówno więc elementy treścionośne jak pozbawione znaczeń,
w szczególności, funkcji przekazywania treści, np. czysto konstrukcyjne.
3. Proces poznania w nastawieniu twórczym jest ściśle związany z procesem kształtowania przedmiotu
poznania. Dokonuje się też z kształtowaniem równolegle, stanowiąc niejako „drugi tor myślowy"
skierowany ku tworzonemu przedmiotowi. Ponieważ przedmiotem poznania jest w danym przypadku
nie tylko coś niegotowego, lecz również coś właśnie „stającego się" i w tym „stawaniu się" podle-
gającego ciągłym zmianom, mamy wtedy często do czynienia nie z jednym „opalizującym" przed-
miotem, lecz z całym szeregiem (czy raczej ciągiem, „strumieniem") różnych przedmiotów, kolejno
w siebie przechodzących, pojawiających się, zanikających i znów się pojawiających. Dopiero osta-
teczna postać koncepcji wystawowej podlega w tym ciągu jakby utrwaleniu. Ona też dopiero stanowi
punkt wyjściowy dla obowiązującej postaci projektu wystawy.
Niekiedy związki procesu poznawczego z kształtowaniem są jeszcze ściślejsze. Kształtowanie kon-
cepcji wystawowej (zwłaszcza, gdy jest ona wyobrażeniem przestrzennym, „wizją" plastyczną) może
dokonać się wręcz pod wpływem przebiegającego równolegle procesu poznawczego. Dzieje się to
głównie wtedy, gdy proces poznawczy, niezależnie od swego równoległego biegu wobec procesu
twórczego i od zwykłego rejestrowania na bieżąco tego, co się aktualnie tworzy, działa na zasadzie
czynnika korygującego. Po zakończeniu każdej fazy tworzenia, dołącza on wtedy coś w rodzaju
„spojrzenia wstecz" na to, co zostało już dokonane. Każda następna faza uwzględnia wtedy wynik
przeprowadzonej oceny.
Wynikiem nastawienia twórczego są nie tylko projekty (architektoniczne, plastyczne, scenariuszo-
we), lecz również programy teoretyczne. Programy te, sformułowane z pozycji normatywnej
(„jak ma być", „do czego winno się dążyć", „co to jest. prawidłowe rozwiązanie wystawowe" itd.),
są oczywiście tylko propozycjami, niekiedy żądaniami, choć przybierają niejedokrotnie pozór twierdzeń
o prawdach bezwzględnych. Założenia poszczególnych programów są zresztą bardzo rozmaite i wynikają
z przyjmowanych w poszczególnych przypadkach również systemów sądzenia, np. różnych kryteriów
wartościowania14. Ze względu na ogólność twierdzeń, programy te stanowią ważną pozycję w piśmien-
nictwie muzeologicznym. Niektóre z nich wyprzedziły realizacje wystaw o kilkadziesiąt lat, nadają
tym samym kierunek rozwoju muzeów1?.
Charakteryzując spojrzenie na wystawę z perspektywy nastawienia twórczego, należy dla uniknię-
cia możliwych nieporozumień odróżnić je od nastawienia z pozycji projektownia wystaw. Nie jest
to bowiem jedno i to samo. Spojrzenie projektanta zawiera więcej składników niż samo tylko
nastawienie twórcze. Jako proces jest też bardziej złożone.
1. Prócz nastawienia twórczego (kształtującego, proponującego), projektujący wystawę posługuje się
często nastawieniem biernym, odbiorczym. Spojrzenie to jest w danym przypadku imitowanym, lub
dokładniej mówiąc antycypowanym spojrzeniem zwiedzającego. Projektant musi kontrolować swą
14 Stąd ogromna nierównorzędność ..ostatecznych" ocen. dokonywanych na podstawie takich różnych, i często jedno-
stronnych założeń. Jedna i ta sama _ wystawa może być też oceniona równorzędnie jako „dobra" i jako ,.zla", gdy za-
łożenia oceny są rozmaite.
15 Przykładowo, programy opublikowane w latach trzydziestych (w tomie ..Mouseion"), które doczekały się swej
realizacji właściwie dopiero w latach sześćdziesiątych.