DOI issue:
Sympozjum naukowe pt. "Muzeum w epoce kultury masowej" zorganizowane przez Komitet Nauk o Sztuce w Gołuchowie w dniach 28-29 września1979 r.
DOI article:Świecimski, Jerzy: Ekspozycja muzealna jako przedmiot poznania i działania twórczego
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.14265#0370
SYMPOZJUM NAUKOWE: MUZEUM W EPOCE KULTURY MASOWEJ
367
koncepcję wystawy pod kątem typu odbiorcy, do którego jest ona adresowana; dzieje się to zwykle
tak, iż w pewnej fazie projektowania autor projektu porzuca swe nastawienie twórcze i usiłuje „wstawić
się w rolę" zwiedzającego, starając się wzbudzić w sobie możliwe jego doznania, sposoby odczyta-
nia treści wystawowej itp. Im lepiej uda mu się tego dokonać, a tym samym spojrzeć na własny
projekt jako na projekt cudzy, tym pewniejsze jest przewidywanie efektywności wystawy, np. jej
czytelności, trafności jej „wymowy" estetycznej itp. Nastawienie projektanta może być jednak nie-
kiedy autentycznym (nie imitowanym i nie antycypowanym) nastawieniem odbiorczym. Zachodzi ono
wtedy, gdy twórca projektując wystawę ma na uwadze nie przyszłego zwiedzającego, lecz wyłącznie
samego siebie, własne doznania, zainteresowania, własny rodzaj przygotowania merytorycznego, lub
estetycznego wyrobienia itp. Takie solipsystyczne nastawienie zaznacza się szczególnie silnie, gdy
projektujący nie rozporządza doświadczalnym materiałem, mogącym służyć jako sprawdzian działania
tego, co jest projektowane. W przypadkach takich, relacja między projektantem a odbiorcą
ulega odwróceniu. Projektant nie ogląda się już bowiem wtedy na istniejące sposoby widzenia
i odczuwania innych ludzi, lecz narzuca własne spojrzenie widzowi, prowadzi odbiorcę za sobą. W przy-
padkach skrajnych projekt zawiera rodzaj protestu przeciwko ustalonym sposobom widzenia wystawy,,
jest zerwaniem z tradycją. Widz jest tym, który ma odgadnąć, o co w danej wystawie chodzi:
co zawiera jej treść, lub co wyraża jej zewnętrzna forma: jeśli widz nie potrafi odczytać wystawy,
lub „wczuć się" w jej wymowę, tym gorzej wtedy dla niego, znaczy to bowiem tyle tylko, że jest
on w jakiś sposób niedojrzały do odbioru, nie zaś, że wystawa sama jest zła.
W innych przypadkach, przeciwnie, nastawienie tego rodzaju jest wyrazem najbardziej konserwa-
tywnej tradycji: wystawa nie jest wtedy nowatorska ani pod względem swej treści, ani koncepcji ar-
chitektoniczno-plastycznej. lecz zamyka się w bardzo specjalistycznym i tym samym „hermetycznym"
dla przeciętnego widza temacie. Projektujący taką wystawę - przeważnie specjalista w danej dziedzi-
nie wiedzy szczegółowej (np. zoolog zajmujący się mało znanymi zagadnieniami naukowymi) —
adresuje wystawę do podobnych jak i on sam specjalistów, tzw. „przeciętny zwiedzający" nie
interesuje go wcale. Odbiorca, który wystawy takiej nie potrafi prawidłowo odczytać, jest więc w jakiś
sposób do odbioru ..niedojrzały", choć znaczy to zupełnie coś innego niż w przypadku poprzednim:
nie jest on bowiem naukowcem, dla którego zawarta w wystawie treść byłaby w pełni zrozumiała,
a przede wszystkim interesująca.
2. W spojrzeniu z perspektywy projektującego występują niekiedy pewne nastawienia badawczo-
-analityczne. Zgodnie jednak z tym co powiedzieliśmy o istocie nastawienia twórczego, a zwłaszcza
o jego ukierunkowaniu na koncepcję wystawy (względnie, na wystawę nie gotową, aktualnie realizo-
waną), elementy analizy badawczej dołączają się do procesu twórczego w sposób bardzo specjalny,
są też odpowiednio zmodyfikowane. Przedmiotem tej analizy jest bowiem zawsze bądź koncepcja
wystawy, bądź wystawa in statu nascendi. Niestety analiza dotyczy wstępnych założeń wystawy oraz
warunków, które determinują kierunek projektowania, a więc czegoś co jeszcze samą wystawą właści-
wie nie jest. Jest np. bardzo charakterystyczne pojawianie się takich analiz w fazie przygotowawczej,
poprzedzającej właściwy proces twórczy, kiedy to bada się optymalne „parametry projektu" i gdy na
podstawie ustalenia owych parametrów tworzy się teoretyczny program wystawy i jej architektoniczne
założenia.
Mówiąc o nastawieniu analityczno-badawczym wybiegliśmy nieco naprzód. Zagadnienie to prowadzi
bowiem do trzeciego i ostatniego rodzaju spojrzenia na utwór wystawowy. Tym też zagadnieniem
trzeba nam będzie zająć się teraz bardziej szczegółowo.
III. Spojrzenie na wystawę z perspektywy badawczej daje się wyraźnie odróżnić zarówno od
spojrzenia realizowanego z perspektywy zwiedzającego, jak od nastawienia twórczego. Jest to moż-
liwe, mimo że występują w nim również pewne momenty nastawienia odbiorczego i niekiedy twórczego.
Momenty te są jednak teraz zawsze bardzo specyficznie ukierunkowane.
W nastawieniu badawczym charakterystyczny jest przede wszystkim znacznie szerszy niż poprzednio
zakres przedmiotów poznania. Przedmiotem tym może być bowiem 1. wystawa w sensie
dzieła gotowego. 2. koncepcja wystawy, np. jej projekt architektoniczny, plastyczny lub scenariu-
szowy, jej założenia tematyczne, organizacyjne, funkcyjne itp., 3. czynniki warunkujące projek-
towanie lub jej teoretyczny program (a przynajmniej pozostające z projektowaniem lub programem
w ścisłym związku) i wreszcie 4. „strefa człowieka", kształtująca się w odbiorcach wystawy
367
koncepcję wystawy pod kątem typu odbiorcy, do którego jest ona adresowana; dzieje się to zwykle
tak, iż w pewnej fazie projektowania autor projektu porzuca swe nastawienie twórcze i usiłuje „wstawić
się w rolę" zwiedzającego, starając się wzbudzić w sobie możliwe jego doznania, sposoby odczyta-
nia treści wystawowej itp. Im lepiej uda mu się tego dokonać, a tym samym spojrzeć na własny
projekt jako na projekt cudzy, tym pewniejsze jest przewidywanie efektywności wystawy, np. jej
czytelności, trafności jej „wymowy" estetycznej itp. Nastawienie projektanta może być jednak nie-
kiedy autentycznym (nie imitowanym i nie antycypowanym) nastawieniem odbiorczym. Zachodzi ono
wtedy, gdy twórca projektując wystawę ma na uwadze nie przyszłego zwiedzającego, lecz wyłącznie
samego siebie, własne doznania, zainteresowania, własny rodzaj przygotowania merytorycznego, lub
estetycznego wyrobienia itp. Takie solipsystyczne nastawienie zaznacza się szczególnie silnie, gdy
projektujący nie rozporządza doświadczalnym materiałem, mogącym służyć jako sprawdzian działania
tego, co jest projektowane. W przypadkach takich, relacja między projektantem a odbiorcą
ulega odwróceniu. Projektant nie ogląda się już bowiem wtedy na istniejące sposoby widzenia
i odczuwania innych ludzi, lecz narzuca własne spojrzenie widzowi, prowadzi odbiorcę za sobą. W przy-
padkach skrajnych projekt zawiera rodzaj protestu przeciwko ustalonym sposobom widzenia wystawy,,
jest zerwaniem z tradycją. Widz jest tym, który ma odgadnąć, o co w danej wystawie chodzi:
co zawiera jej treść, lub co wyraża jej zewnętrzna forma: jeśli widz nie potrafi odczytać wystawy,
lub „wczuć się" w jej wymowę, tym gorzej wtedy dla niego, znaczy to bowiem tyle tylko, że jest
on w jakiś sposób niedojrzały do odbioru, nie zaś, że wystawa sama jest zła.
W innych przypadkach, przeciwnie, nastawienie tego rodzaju jest wyrazem najbardziej konserwa-
tywnej tradycji: wystawa nie jest wtedy nowatorska ani pod względem swej treści, ani koncepcji ar-
chitektoniczno-plastycznej. lecz zamyka się w bardzo specjalistycznym i tym samym „hermetycznym"
dla przeciętnego widza temacie. Projektujący taką wystawę - przeważnie specjalista w danej dziedzi-
nie wiedzy szczegółowej (np. zoolog zajmujący się mało znanymi zagadnieniami naukowymi) —
adresuje wystawę do podobnych jak i on sam specjalistów, tzw. „przeciętny zwiedzający" nie
interesuje go wcale. Odbiorca, który wystawy takiej nie potrafi prawidłowo odczytać, jest więc w jakiś
sposób do odbioru ..niedojrzały", choć znaczy to zupełnie coś innego niż w przypadku poprzednim:
nie jest on bowiem naukowcem, dla którego zawarta w wystawie treść byłaby w pełni zrozumiała,
a przede wszystkim interesująca.
2. W spojrzeniu z perspektywy projektującego występują niekiedy pewne nastawienia badawczo-
-analityczne. Zgodnie jednak z tym co powiedzieliśmy o istocie nastawienia twórczego, a zwłaszcza
o jego ukierunkowaniu na koncepcję wystawy (względnie, na wystawę nie gotową, aktualnie realizo-
waną), elementy analizy badawczej dołączają się do procesu twórczego w sposób bardzo specjalny,
są też odpowiednio zmodyfikowane. Przedmiotem tej analizy jest bowiem zawsze bądź koncepcja
wystawy, bądź wystawa in statu nascendi. Niestety analiza dotyczy wstępnych założeń wystawy oraz
warunków, które determinują kierunek projektowania, a więc czegoś co jeszcze samą wystawą właści-
wie nie jest. Jest np. bardzo charakterystyczne pojawianie się takich analiz w fazie przygotowawczej,
poprzedzającej właściwy proces twórczy, kiedy to bada się optymalne „parametry projektu" i gdy na
podstawie ustalenia owych parametrów tworzy się teoretyczny program wystawy i jej architektoniczne
założenia.
Mówiąc o nastawieniu analityczno-badawczym wybiegliśmy nieco naprzód. Zagadnienie to prowadzi
bowiem do trzeciego i ostatniego rodzaju spojrzenia na utwór wystawowy. Tym też zagadnieniem
trzeba nam będzie zająć się teraz bardziej szczegółowo.
III. Spojrzenie na wystawę z perspektywy badawczej daje się wyraźnie odróżnić zarówno od
spojrzenia realizowanego z perspektywy zwiedzającego, jak od nastawienia twórczego. Jest to moż-
liwe, mimo że występują w nim również pewne momenty nastawienia odbiorczego i niekiedy twórczego.
Momenty te są jednak teraz zawsze bardzo specyficznie ukierunkowane.
W nastawieniu badawczym charakterystyczny jest przede wszystkim znacznie szerszy niż poprzednio
zakres przedmiotów poznania. Przedmiotem tym może być bowiem 1. wystawa w sensie
dzieła gotowego. 2. koncepcja wystawy, np. jej projekt architektoniczny, plastyczny lub scenariu-
szowy, jej założenia tematyczne, organizacyjne, funkcyjne itp., 3. czynniki warunkujące projek-
towanie lub jej teoretyczny program (a przynajmniej pozostające z projektowaniem lub programem
w ścisłym związku) i wreszcie 4. „strefa człowieka", kształtująca się w odbiorcach wystawy