DOI Artikel:
Biłozór-Salwa, Małgorzata: Teoria tworzenia anamorfoz stożkowych według Jana Ziarnki
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.29589#0059
TEORIA TWORZENIA ANAMORFOZ STOŻKOWYCH WEDŁUG JANA ZIARNKI
53
W tym miejscu warto przywołać stwierdzenie tyleż oczywiste, co istotne, iż kodyfikacja różnorodnych
zjawisk artystycznych najczęściej następowała w momencie, gdy dana praktyka była już do pewnego
stopnia ugruntowana, a jednocześnie wzmagała jej popularyzację. W ten właśnie sposób należy spojrzeć
i na anamorfozy powstające we Francji. Akwaforta Ziamki ukazująca Parę kochanków jest jednym z naj-
wcześniejszych, jeśli nie najwcześniejszym znanym przykładem anamorfozy stożkowej, gdyż powstała już
w pierwszym dziesięcioleciu wieku. Natomiast ogłoszony drukiem w 1619 r. tekst Ziamki jest z jednej
strony wynikiem artystycznej praktyki jego autora, z drugiej natomiast należy go uznać za wczesny przykład
piśmiennictwa na temat tego szczególnego rodzaju anamorfozy. Zatem traktat Ziamki poprzedza dzieło
słynnego minima o niemal 20 lat, a datowana anamorfoza ukazująca Parę kochanków o lat 30.
Niceron na końcu swojego tekstu podał ważniejsze źródła, na których oparł swój wywód, nie ma
wśród nich Perspectivae stereo graphicae44. Ów brak, nie może być jednak podstawą do kategorycznego
stwierdzenia, że zakonnik nie znał pracy lwowianina. Niceron przywołuje jedynie najważniejszych teore-
tyków. Tymczasem schematy umieszczone w jego pracy wykazują bardzo silne zbieżności ze schematami
w dziele Ziamki. Plansze XL i XLI w traktacie Nicerona z 1638 r. oraz drzeworytnicze wykresy Ziamki są
niemal identyczne. Ta zbieżność może wynikać oczywiście jedynie z geometrycznych prawideł sztuki i jej
wagi nie należy przeceniać. Jednak ostatecznie wydaje się, że Niceron, a za nim inni autorzy zrealizowali
swoisty postulat Ziamki zawarty w epilogu, opisując w swoich traktatach metody wykonywania niezwykle
skomplikowanych divertissements optiąues, przy których tworzeniu, a następnie oglądaniu należało posłużyć
się nie tylko znajomością perspektywy, geometrii i optyki, ale także wykorzystywać pryzmaty, odpowiednio
rżnięte soczewki i lustra. Warto pamiętać, że zawarty w dedykacji, przedmowie i epilogu komentarz Ziamki,
towarzyszący tej de facto czysto technicznej rozprawie, doskonale oddaje ducha epoki, w której powstał.
Wiedza z zakresu optyki i geometrii była wówczas, na podobieństwo alchemii, nieomal wiedzą tajemną.
Autor, zgłębiwszy jej tajniki, stara się przekazać je innym. Jednak ambicją, przynajmniej postulowaną,
jest propagowanie tej wiedzy i jej nauczanie. Inne podejście do tej kwestii prezentują autorzy z dmgiej
ćwierci wieku, którzy w swoich rozbudowanych tekstach opisują, w jaki sposób wiedza może służyć nie
tyle oświeceniu, ile rozrywce. Niemniej jednak Niceron, podobnie jak Ziarnko, tworzenie zdeformowanych
obrazów opierał na ściśle naukowych przesłankach i precyzyjnych obliczeniach, czym znacznie różnił się
od empirycznego podejścia wcześniejszych twórców, takich jak wspomniany Barbaro45.
Tmdno dziś dociec, jaką rolę odegrał niewielki traktat Ziamki. Nie można nie zauważyć, że o ile
wiadomo, że anamorfozy oglądane za pomocą zwierciadeł, najczęściej lustrzanych walców, cieszyły się
sporą popularnością wśród współczesnych, o tyle brak zachowanych równie licznych przykładów anamor-
foz stożkowych utmdnia ocenę stopnia ich rozpowszechnienia. Jednocześnie, o ich popularności świadczy
wzmiankowana już ilustracja wykonana przez Bossę ukazująca wyimaginowany Gabinet anamorfoz stoż-
kowych. Zgodnie z opisem Du Breuila miedzioryt pokazywał nie faktycznie istniejące pomieszczenie, ale
wskazywał optymalny sposób prezentowania i oglądania tego rodzaju dzieł.
Niezależnie od prawdopodobnie niewielkiego zasięgu i oddziaływania tekstu Polonusa zaprezentowa-
ny traktat należy uznać za interesujący przykład nowożytnego piśmiennictwa związanego ze sztuką. Jak
zauważają autorzy fundamentalnej antologii Teoretycy, historiografowie i artyści o sztuce: „W piśmiennic-
twie polskim XVII wieku sztuka zajmuje skromne miejsce”46. Tym bardziej cenne wydaje się opracowanie
przez autora urodzonego i wykształconego na terenie Rzeczypospolitej samodzielnego tekstu. Mimo że
Ziarnko napisał swój traktat po łacinie i opublikował go w Paryżu, używając włoskiej i polskiej wersji
swojego nazwiska (Ioan A. Grano alias Ziarnko), praca ta została umieszczona w Bibliografii Polskiej
Estreichera dotyczącej dmków wydanych na przestrzeni od XV do XVIII w.47, Po stuleciach doczekała
się także przekładu na język polski48.
44 J.-F. Niceron, La perspective curieuse on Magie articielle des effets merveilleux de l’optique par la vision directe, Pierre
Billaine, Paris 1638; idem, Taumaturgus opticus sev admiranda, Pars prima, Francois Langlois, Paris 1646, s. 219.
45 Baltruśaitis, Anamorfozy..., s. 46-47.
46 Teoretycy, historiografowie i artyści o sztuce. 1600-1700, wybór i oprać. J. Białostocki, red. naukowa i uzupełnienia M. Poprzęc-
ka, A. Ziemba, PWN, Warszawa 1994, s. 15.
47 K. E s tr e i c h e r, Bibliografia polska Karola i Stanisława Estreicherów, oprać. Z. Otczykowa, S. Siess-Krzyszkowski, Zakład
Bibliografii Polskiej im. Karola Estreichera Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2007, s. 324,
48 J. Ziarnko, Perspektywa stereograficzna. Część szczegółowa, tłum. A, M, Laskowska, w niniejszym tomie Rocznika.
53
W tym miejscu warto przywołać stwierdzenie tyleż oczywiste, co istotne, iż kodyfikacja różnorodnych
zjawisk artystycznych najczęściej następowała w momencie, gdy dana praktyka była już do pewnego
stopnia ugruntowana, a jednocześnie wzmagała jej popularyzację. W ten właśnie sposób należy spojrzeć
i na anamorfozy powstające we Francji. Akwaforta Ziamki ukazująca Parę kochanków jest jednym z naj-
wcześniejszych, jeśli nie najwcześniejszym znanym przykładem anamorfozy stożkowej, gdyż powstała już
w pierwszym dziesięcioleciu wieku. Natomiast ogłoszony drukiem w 1619 r. tekst Ziamki jest z jednej
strony wynikiem artystycznej praktyki jego autora, z drugiej natomiast należy go uznać za wczesny przykład
piśmiennictwa na temat tego szczególnego rodzaju anamorfozy. Zatem traktat Ziamki poprzedza dzieło
słynnego minima o niemal 20 lat, a datowana anamorfoza ukazująca Parę kochanków o lat 30.
Niceron na końcu swojego tekstu podał ważniejsze źródła, na których oparł swój wywód, nie ma
wśród nich Perspectivae stereo graphicae44. Ów brak, nie może być jednak podstawą do kategorycznego
stwierdzenia, że zakonnik nie znał pracy lwowianina. Niceron przywołuje jedynie najważniejszych teore-
tyków. Tymczasem schematy umieszczone w jego pracy wykazują bardzo silne zbieżności ze schematami
w dziele Ziamki. Plansze XL i XLI w traktacie Nicerona z 1638 r. oraz drzeworytnicze wykresy Ziamki są
niemal identyczne. Ta zbieżność może wynikać oczywiście jedynie z geometrycznych prawideł sztuki i jej
wagi nie należy przeceniać. Jednak ostatecznie wydaje się, że Niceron, a za nim inni autorzy zrealizowali
swoisty postulat Ziamki zawarty w epilogu, opisując w swoich traktatach metody wykonywania niezwykle
skomplikowanych divertissements optiąues, przy których tworzeniu, a następnie oglądaniu należało posłużyć
się nie tylko znajomością perspektywy, geometrii i optyki, ale także wykorzystywać pryzmaty, odpowiednio
rżnięte soczewki i lustra. Warto pamiętać, że zawarty w dedykacji, przedmowie i epilogu komentarz Ziamki,
towarzyszący tej de facto czysto technicznej rozprawie, doskonale oddaje ducha epoki, w której powstał.
Wiedza z zakresu optyki i geometrii była wówczas, na podobieństwo alchemii, nieomal wiedzą tajemną.
Autor, zgłębiwszy jej tajniki, stara się przekazać je innym. Jednak ambicją, przynajmniej postulowaną,
jest propagowanie tej wiedzy i jej nauczanie. Inne podejście do tej kwestii prezentują autorzy z dmgiej
ćwierci wieku, którzy w swoich rozbudowanych tekstach opisują, w jaki sposób wiedza może służyć nie
tyle oświeceniu, ile rozrywce. Niemniej jednak Niceron, podobnie jak Ziarnko, tworzenie zdeformowanych
obrazów opierał na ściśle naukowych przesłankach i precyzyjnych obliczeniach, czym znacznie różnił się
od empirycznego podejścia wcześniejszych twórców, takich jak wspomniany Barbaro45.
Tmdno dziś dociec, jaką rolę odegrał niewielki traktat Ziamki. Nie można nie zauważyć, że o ile
wiadomo, że anamorfozy oglądane za pomocą zwierciadeł, najczęściej lustrzanych walców, cieszyły się
sporą popularnością wśród współczesnych, o tyle brak zachowanych równie licznych przykładów anamor-
foz stożkowych utmdnia ocenę stopnia ich rozpowszechnienia. Jednocześnie, o ich popularności świadczy
wzmiankowana już ilustracja wykonana przez Bossę ukazująca wyimaginowany Gabinet anamorfoz stoż-
kowych. Zgodnie z opisem Du Breuila miedzioryt pokazywał nie faktycznie istniejące pomieszczenie, ale
wskazywał optymalny sposób prezentowania i oglądania tego rodzaju dzieł.
Niezależnie od prawdopodobnie niewielkiego zasięgu i oddziaływania tekstu Polonusa zaprezentowa-
ny traktat należy uznać za interesujący przykład nowożytnego piśmiennictwa związanego ze sztuką. Jak
zauważają autorzy fundamentalnej antologii Teoretycy, historiografowie i artyści o sztuce: „W piśmiennic-
twie polskim XVII wieku sztuka zajmuje skromne miejsce”46. Tym bardziej cenne wydaje się opracowanie
przez autora urodzonego i wykształconego na terenie Rzeczypospolitej samodzielnego tekstu. Mimo że
Ziarnko napisał swój traktat po łacinie i opublikował go w Paryżu, używając włoskiej i polskiej wersji
swojego nazwiska (Ioan A. Grano alias Ziarnko), praca ta została umieszczona w Bibliografii Polskiej
Estreichera dotyczącej dmków wydanych na przestrzeni od XV do XVIII w.47, Po stuleciach doczekała
się także przekładu na język polski48.
44 J.-F. Niceron, La perspective curieuse on Magie articielle des effets merveilleux de l’optique par la vision directe, Pierre
Billaine, Paris 1638; idem, Taumaturgus opticus sev admiranda, Pars prima, Francois Langlois, Paris 1646, s. 219.
45 Baltruśaitis, Anamorfozy..., s. 46-47.
46 Teoretycy, historiografowie i artyści o sztuce. 1600-1700, wybór i oprać. J. Białostocki, red. naukowa i uzupełnienia M. Poprzęc-
ka, A. Ziemba, PWN, Warszawa 1994, s. 15.
47 K. E s tr e i c h e r, Bibliografia polska Karola i Stanisława Estreicherów, oprać. Z. Otczykowa, S. Siess-Krzyszkowski, Zakład
Bibliografii Polskiej im. Karola Estreichera Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2007, s. 324,
48 J. Ziarnko, Perspektywa stereograficzna. Część szczegółowa, tłum. A, M, Laskowska, w niniejszym tomie Rocznika.