DOI Artikel:
Świtek, Gabriela: Boullée, Wolter, Newton: architektura i newtonianizm w dobie oświecenia
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.29589#0102
96
GABRIELA ŚWITEK
się względem siebie i wobec widza, w przeciwieństwie do planet, gwiazd i komet obserwowanych przez
współczesnych astronomów w różnych porach roku i z różnych szerokości i długości geograficznych.
W cenotafie Newtona mogłoby się zmieniać jedynie natężenie i kierunek światła dziennego, które miało
przedostawać się do wnętrza przez lejkowate otwory.
Podsumowując prezentowane rozważania, powróćmy do cytowanej już uwagi Woltera w Listach
o Anglikach, że jemu współcześni są wdzięczni Newtonowi za to, „iż nikt już nie rozprawia o lęku przed
próżnią”152. W przypadku cenotafu Boulleego, który jak ukazałam, jest jednym z wielu przykładów oświe-
ceniowego kultu Newtona, ów lęk przed próżnią nie jest tak istotny jak wizja świata jako nieskończonego
kosmosu, choć dodać należy, że „próżnia” i „pustka” pozostały w słowniku współczesnych architekto-
nicznych pojęć153. Cenotaf Newtona jest przykładem przenikania się naukowych i architektonicznych
koncepcji przestrzeni. Nieprzypadkowo, w 1799 r. w artykule pisanym na okoliczność pogrzebu Etienne-
Louis Boulleego pojawia się zestawienie postaci astronoma i architekta: „Qu’est-ce que [...] fastronome,
farchitecte? [...] c’est 1’homme de bien qui calcule le mouvement des astres; c’est 1’homme de bien qui
sait donner a un edifice la grace et la solidite convenables a sa destination”154. To przemieszanie nauko-
wych i architektonicznych koncepcji przestrzeni nie oznacza jednak, że architekt, oddając hołd Newtonowi,
dokładnie zilustrował w swym projekcie jego naukowe odkrycia (przypomnijmy argument o kuli i sfe-
roidzie). Otaczając Newtona przez „kulisty kształt Ziemi” (jego rzekome odkrycie), architektowi Boullee
nie o ścisłość naukową wszak chodziło, lecz o wzniosłą „poezję architektury”.
BOULLEE, VOLTAIRE, NEWTON. ARCHITECTURE AND NEWTONIANISM
IN THE AGE OF ENLIGHTENMENT
Abstract
This article presents selected aspects of the cult of Isaac Newton in France during the Age of the Enlightenment that appear both in
Voltaire’s philosophical writings as well as in contemporary visual culture. These reflections feed into art historical interest in the affinity
of “two cultures” (C.R Snów), that is science and humanities, at the same raising questions on methods of research in the reception of
scientific theories in art. The paper recalls earlier research on the phenomenon of Newtonianism in eighteenth century European culture
(F. Wagner, J.B. Shank), as well as discussions on Newtonian iconography in literaturę and the visual arts (M.H. Nicholson, M. Keynes,
F. Haskell, J. Gage, A.M. Vogt). The celebrated project by Etienne-Louis Boullee for Newton’s cenotaph serves as the main architectural
example of Newtonianism in the Age of Enlightenment, but also contributes to analysis on the reception of scientific discoveries in visual
arts. The description of Newton’s cenotaph, included in Archiłecture; Essai sur 1’art by Boullee, is compared with selected excerpts from
Letters on the English and Elements of Newton ’s Philosophy by Voltaire, these being the main source of the popularization of his scientific
discoveries in France. The design for Newton’s monument is interpreted in the context of a wider phenomenon, namely the cult of the
genius and the cult of posterity in the Enlightenment era. Two aspects of Boullee’s project - the spherical shape and the symbolism of
light - are subject to a morę detailed analysis, sińce the decomposition of light and the law of gravity that encompasses the infinite space
of the universe are the two main themes recurring in Newton’s iconography, in literaturę, painting and sculpture. The spherical shape of
the cenotaph (as noted earlier by the architecfs monographer A.M. Vogt) is not an “illustration” of Newton’s discovery; the law of gravity
assumes that the Earth is not a sphere, but a spheroid. The spherical form of the monument can, at most, be considered as an example
of the quest for new formulations of iconography, referring to the attributes of the astronomer and Astronomy (Urania); as one example
of the so-called fabriques astronomiąues; as a reinterpretation of the shape of the Pantheon; or a reference to then contemporary hot air
ballooning. The contrast of light and shadow, mentioned by Boullee in his description of the cenotaph, has little in common with the rep-
resentation of the famous Newtonian experiment of the dispersive prism. Rather, it forms part of a new and persuasive symbolism of light
and darkness, typical of the French Enlightenment, present for example in the depictions of the Apotheosis of Voltaire, as well as in the
aesthetics of the sublime outlined by Edmund Burkę. The importance of light in Newton’s cenotaph is interpreted in conjunction with the
iconography of a smali garden building in Ermenonville (Tempie de la Philosophie Moderne), in which one column bearing the inscription
“Newton - Lucern” was dedicated to the scientist. This context brings us to an earlier analysis of this rotunda (V. Klein), which emphasized
that Newton’s achievements - known in France in the second half of the eighteenth century - included not just the decomposition of white
light using a prism, but also an early hypothesis defining light as a kind of ether.
152 Wolter, Listy o Anglikach..., s. 110.
153 A. Vidler, Transparency and Utopia: Constructing the Void from Pascal to Foucault, [w:] Regimes of Description: In the
Archive of the Eighteenth Century, eds. J. Bender, M. Marrinan, Stanford 2005, s. 198.
154 Pompę funebre pour 1’inhumation du citoyen Boullee, „Magasin encyclopedique, ou Journal des Sciences, des lettres et des
arts”, 1799, s. 547.
GABRIELA ŚWITEK
się względem siebie i wobec widza, w przeciwieństwie do planet, gwiazd i komet obserwowanych przez
współczesnych astronomów w różnych porach roku i z różnych szerokości i długości geograficznych.
W cenotafie Newtona mogłoby się zmieniać jedynie natężenie i kierunek światła dziennego, które miało
przedostawać się do wnętrza przez lejkowate otwory.
Podsumowując prezentowane rozważania, powróćmy do cytowanej już uwagi Woltera w Listach
o Anglikach, że jemu współcześni są wdzięczni Newtonowi za to, „iż nikt już nie rozprawia o lęku przed
próżnią”152. W przypadku cenotafu Boulleego, który jak ukazałam, jest jednym z wielu przykładów oświe-
ceniowego kultu Newtona, ów lęk przed próżnią nie jest tak istotny jak wizja świata jako nieskończonego
kosmosu, choć dodać należy, że „próżnia” i „pustka” pozostały w słowniku współczesnych architekto-
nicznych pojęć153. Cenotaf Newtona jest przykładem przenikania się naukowych i architektonicznych
koncepcji przestrzeni. Nieprzypadkowo, w 1799 r. w artykule pisanym na okoliczność pogrzebu Etienne-
Louis Boulleego pojawia się zestawienie postaci astronoma i architekta: „Qu’est-ce que [...] fastronome,
farchitecte? [...] c’est 1’homme de bien qui calcule le mouvement des astres; c’est 1’homme de bien qui
sait donner a un edifice la grace et la solidite convenables a sa destination”154. To przemieszanie nauko-
wych i architektonicznych koncepcji przestrzeni nie oznacza jednak, że architekt, oddając hołd Newtonowi,
dokładnie zilustrował w swym projekcie jego naukowe odkrycia (przypomnijmy argument o kuli i sfe-
roidzie). Otaczając Newtona przez „kulisty kształt Ziemi” (jego rzekome odkrycie), architektowi Boullee
nie o ścisłość naukową wszak chodziło, lecz o wzniosłą „poezję architektury”.
BOULLEE, VOLTAIRE, NEWTON. ARCHITECTURE AND NEWTONIANISM
IN THE AGE OF ENLIGHTENMENT
Abstract
This article presents selected aspects of the cult of Isaac Newton in France during the Age of the Enlightenment that appear both in
Voltaire’s philosophical writings as well as in contemporary visual culture. These reflections feed into art historical interest in the affinity
of “two cultures” (C.R Snów), that is science and humanities, at the same raising questions on methods of research in the reception of
scientific theories in art. The paper recalls earlier research on the phenomenon of Newtonianism in eighteenth century European culture
(F. Wagner, J.B. Shank), as well as discussions on Newtonian iconography in literaturę and the visual arts (M.H. Nicholson, M. Keynes,
F. Haskell, J. Gage, A.M. Vogt). The celebrated project by Etienne-Louis Boullee for Newton’s cenotaph serves as the main architectural
example of Newtonianism in the Age of Enlightenment, but also contributes to analysis on the reception of scientific discoveries in visual
arts. The description of Newton’s cenotaph, included in Archiłecture; Essai sur 1’art by Boullee, is compared with selected excerpts from
Letters on the English and Elements of Newton ’s Philosophy by Voltaire, these being the main source of the popularization of his scientific
discoveries in France. The design for Newton’s monument is interpreted in the context of a wider phenomenon, namely the cult of the
genius and the cult of posterity in the Enlightenment era. Two aspects of Boullee’s project - the spherical shape and the symbolism of
light - are subject to a morę detailed analysis, sińce the decomposition of light and the law of gravity that encompasses the infinite space
of the universe are the two main themes recurring in Newton’s iconography, in literaturę, painting and sculpture. The spherical shape of
the cenotaph (as noted earlier by the architecfs monographer A.M. Vogt) is not an “illustration” of Newton’s discovery; the law of gravity
assumes that the Earth is not a sphere, but a spheroid. The spherical form of the monument can, at most, be considered as an example
of the quest for new formulations of iconography, referring to the attributes of the astronomer and Astronomy (Urania); as one example
of the so-called fabriques astronomiąues; as a reinterpretation of the shape of the Pantheon; or a reference to then contemporary hot air
ballooning. The contrast of light and shadow, mentioned by Boullee in his description of the cenotaph, has little in common with the rep-
resentation of the famous Newtonian experiment of the dispersive prism. Rather, it forms part of a new and persuasive symbolism of light
and darkness, typical of the French Enlightenment, present for example in the depictions of the Apotheosis of Voltaire, as well as in the
aesthetics of the sublime outlined by Edmund Burkę. The importance of light in Newton’s cenotaph is interpreted in conjunction with the
iconography of a smali garden building in Ermenonville (Tempie de la Philosophie Moderne), in which one column bearing the inscription
“Newton - Lucern” was dedicated to the scientist. This context brings us to an earlier analysis of this rotunda (V. Klein), which emphasized
that Newton’s achievements - known in France in the second half of the eighteenth century - included not just the decomposition of white
light using a prism, but also an early hypothesis defining light as a kind of ether.
152 Wolter, Listy o Anglikach..., s. 110.
153 A. Vidler, Transparency and Utopia: Constructing the Void from Pascal to Foucault, [w:] Regimes of Description: In the
Archive of the Eighteenth Century, eds. J. Bender, M. Marrinan, Stanford 2005, s. 198.
154 Pompę funebre pour 1’inhumation du citoyen Boullee, „Magasin encyclopedique, ou Journal des Sciences, des lettres et des
arts”, 1799, s. 547.