Rocznik Muzeum Narodowego w Warszawie (8.1964)

Anna Gradowska

NAGROBKI RENESANSOWE NA MAZOWSZU

A

Jl JLrtykuł niniejszy zajmuje się trzema zasadniczymi problemami dotyczącymi renesansowej
rzeźby nagrobkowej na Mazowszu: jej rozwojem i charakterem, dziełami wybitnych artystów
na tym terenie oraz problemem istnienia rzeźbiarskich warsztatów miejscowych.

Pod względem terytorialnym praca obejmuje całe Mazowsze, t. zn. ziemię płocką, rawską
i mazowiecką według granic tych ziem w wieku XV—XVI. Sięgały one od Pilicy i Wilgi na
południu, po Łęk, wpadający do Biebrzy na północy, od wschodu ograniczone były Biebrzą,
Śliną i Nurzcem, na zachodzie stykały się z ziemią dobrzyńską, łęczycką i kujawską1.

W pierwszej połowie XVI wieku Mazowsze różniło się znacznie pod względem politycznym,
ekonomicznym i kulturalnym od pozostałych ziem ówczesnej Polski. Wynikało to w dużej
mierze z jego trzystoletniej niezależności politycznej, której kres położyło kolejne wcielenie
do Korony ziemi rawskiej (1462), płockiej (1495) i mazowieckiej (1526). Lata niezależności
wywarły wpływ na psychikę Mazowszan. Odmienne tradycje, język i prawa2 utrudniały im kon-
takt z resztą Polski. Gospodarka na Mazowszu przedstawiała się w tym czasie źle. Zamieszki-
wała je uboga szlachta. Wsie bywały dzielone zwykle na kilka folwarczków, a ich właściciele
mieli zaledwie po kilku kmieci. Dużo było również szlachty bezkmiecej, zagrodowej, natomiast
posiadanie dwóch'—trzech wsi należało do rzadkości. W tym samym czasie w Małopolsce
i Wielkopolsce spotykało się liczne rody posiadające od kilkunastu do kilkudziesięciu wsi i fol-
warków.

Jedynym potentatem na Mazowszu była kapituła płocka, posiadająca jedne z największych
w Polsce dóbr, bo aż 232 wsie, stanowiące jednolite skupisko3. Stąd władza kościelna była na
Mazowszu silna, ponieważ zaś duchowieństwo powiązane było najrozmaitszymi więzami z Kra-

1 Z. Gloger, Geografia historyczna dawnej Polski, Kraków 1900, s. 118—143.

2 Prawa Mazowieckie dopiero w 1576 r. zrównano z koronnymi.

3 Wszystkie dane cyfrowe w ustępie artykułu dotyczącym odrębności ekonomicznych oparte są na pracy
Glogera, j.w.

14 Rocznik Muz. Nar. t. VIII/64

209