Rocznik Muzeum Narodowego w Warszawie (19.1975)

Lotara, ale w pozostałych wymienionych przykładach nie ma brody (hellenistyczny typ), siedzi
na krawędzi kuli, podobnie przedstawiony jak na wczesnochrześcijańskich mozaikach i malo-
widłach, w lewej dłoni trzyma księgę opartą na kolanie, a prawą ręką błogosławi lub trzyma
mały dysk; na kilku miniaturach opiera stopy na kuli, natomiast w biblii z Moutier-Grandval
ziemia zaznaczona jest nieregularną „ścieżką", namalowaną na kuli — tronie, a w ewangeliarzu
z Priim podnóżkiem jest łuk przecinający dolną część kuli pokrytą gwiazdami, które znajdują się
także na mandorli pod słońcem i księżycem, oraz napisem: Hac sedet arce deus, mundi rex, gloria
caeli.

W biblii z Moutier-Grandval, reprezentującej pierwszą odmianę typu Maiestas Domini
w szkole z Tours, mandorla ma kształt owalny, a w narożnikach prostokątnej kompozycji znaj-
dują się czterej wielcy prorocy. W głównym rękopisie tej szkoły — I biblii Karola Łysego, nastą-
piły zasadnicze zmiany, stanowiące drugą odmianę typu. Mandorla uzyskuje kontur ósemki,
miejsca w narożnikach całej kompozycji zajmują siedzący ewangeliści., a popiersia proroków
umieszczone są w narożnikach obramienia mandorli (il. 32).

W. W. S. Cook wyjaśniał tę drugą odmianę w następujący sposób: artysta nie mógł pominąć
symboli ewangelistów i aby je umieścić wewnątrz obramienia, jak na miniaturze biblii z Moutier-
Grandval, zmienił tradycyjny kształt mandorli na figurę ósemki. Powstała kompozycja, będąca
zakończeniem rozwoju northumbryjskiej miniatury (Codex Amiatinus). W innych szczegółach
Maiestas Domini biblii Karola Łysego zgodna jest z tradycyjnym typem szkoły Tours. Stopy
Zbawiciela spoczywają na ścieżce ukazanej wyraźnie na kuli pokrytej gwiazdami, podobnej
do kuli w biblii z Moutier-Grandval (il. 28). Chrystus jest brodaty jak w ewangeliarzu Lotara
(il. 31), a na kuli lub dysku w błogosławiącej dłoni napisany jest monogram Konstantyna.

Inna faza tej ewolucji pojawiła się wcześniej w szkole Reims. Niemal wszystkie przejściowe
stadia mandorli — kuli znajdują się w psałterzu z Utrechtu, najważniejszym rękopisie tej szkoły,
napisanym podobnie jak ewangeliarz Ebona ok. 830 r. w oparciu o wczesnochrześcijańskie
wzory87. Christus praeexistens przedstawiany jest często i w różnorodny sposób: owalna man-
dorla całkowicie otacza kulę jak w pierwszej odmianie typu Tours lub lekko przecina dolną część
kuli i niekiedy umieszczona jest ponadto za tronującą postacią88a. Ten ostatni motyw wyraźniej
widoczny jest w późniejszym rękopisie z Reims — psałterzu z ok. połowy IX w.88b; występuje
także na plakiecie z kości słoniowej, zdobiącej pierwotnie oprawę kodeksu, zapewne ewangel-
iarza, zaliczanej do kręgu dzieł powstałych w IX w. w pałacowej szkole Karola Wielkiego, (il. 33).
Chrystus błogosławi greckim gestem prawej dłoni, a w lewej trzyma księgę opartą na kola-

87 Utrecht, Biblioteka Uniwersytecka Ms. 484.

88a Swarzenski, Monuments, jw., tabl. 2; Das erste Jahrtausend.TafelbandJw., s. 52—53, nr 220—222;
Braunfels, Die Welt, jw., il. 84—115; E. H. K a n t o r o w i c z, The Quinity of Winchester, [w:] Selected
Studies, jw., s. 100—120 il. 2, 13, 14; Die Kunst der Karolinger, jw., il. 85, 86, 87.

88b Troyes, Katedra Ms. 12, fol. 41v ilustracja do ps. 51; Die Kunst der Karolinger, jw., il. 89.

45