DOI Heft:
Rozprawy i materiały
DOI Artikel:Kramarek, Janusz: Zdobnictwo wczesnośredniowiecznych naczyń glinianych na Śląsku
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.13592#0033
ZDOBNICTWO WCZESNOŚREDNIOWIECZNYCH NACZYŃ
25
wczesnośredniowieczny motywy geometry-
czne. Wątków o motywach roślinnych nie
spotyka się zupełnie. W kilku wypadkach zna-
leziono na' Śląsku fragmenty naczyń wczesno-
średniowiecznych z wyrytą ornamentyką figu-
ralną. Jedno naczynie znaleziono w Chróścinie,
pow. Niemodlin. Bardzo prosty rysunek konia
występuje tu obok poziomych rowków obiega-
jących naczynie. Druga skorupa z wyrytymi
w układzie pasowym konikami i z równo-
ległym ornamentem grzebykowym pochodzi
z Górzca, pow. Strzelno Śląskie 10 (il. 7). Z Wiel-
kopolski znane jest jeszcze jedno naczynie
o motywach wyobrażających schematyczne po-
stacie ludzkie; pochodzi ono z Radzymia, pow.
Oborniki u.
Największy rozkwit ornamentyki na naczy-
niach glinianych z okresu wczesnośredniowiecz-
nego na Śląsku daje się stwierdzić od II poł.
X wieku do końca XII w. W okresie tym domi-
II. 7. Fragment naczynia z ornamentem figuralnym,
Górzec, pow. Strzelno Śląskie
nuje jeszcze, oprócz techniki lepienia, przede
wszystkim technika obtaczania naczyń na wol-
noobrotowym kole garncarskim. Przy wolnym
obrocie koła, na którym stało uformowane już
naczynie, garncarz mógł zdobić je bez trudu
bogatą ornamentyką o motywach zarówno pio-
nowych, jak i poziomych. Poziom techniczny
produkcji pozostawiał tu jeszcze wytwórcy du-
że możliwości rozwinięcia różnorodnych indy-
widualnych koncepcji zdobniczych. Sy-
tuacja pod tym względem ulega zmianie w II
poł. XII w., a szczególnie w XIII w., gdy zaczę-
to, jak to stwierdzono na materiale archaologiez-
10 G. Raschke, Ein fruhgeschichtliches Geftiss
mit Pferderitzung von Weissdorf Kr. Falkenberg. „Alt-
schlesien". Bd. VIII, s. 128. Fragmenty naczyń o po-
dobnej tematyce zdobienia znaleziono również w oko-
licach Opola, Gostyni i Klenicy.
11 M. Trzep acz, o. c, s. 163.
nym z Opola i Wrocławia, masowo już stosować
technikę toczenia naczyń na kole szybkoobroto-
wym. Przy masowej produkcji, możliwej dzię-
ki postępowi technicznemu, i szybkich obrotach
koła garncarz nie mógł już stosować ornamen-
tu odpowiadającego w pełni jego uzdolnieniom
artystycznym, np. ornamentyki o elementach
pionowych. Ornament zatracił więc siłą rzeczy
dotychczasowe piętno indywidualne na rzecz
pewnego schematyzmu. Przy szybkich
obrotach koła garncarskiego najłatwiej można
było stosować poziome motywy zdobnicze w po-
staci rowków i układów linii falistych.
Oczywiście wieki XIII i XIV stosują inne,
swoiste ornamenty zdobnicze, bądź to według
przetworzonych częściowo wzorów zaczerpnię-
tych z tradycji, bądź to tworzą własne koncep-
cje lub czerpią motywy ze zdobnictwa obcego.
Wchodzą również w użycie nowe typy i formy
naczyń, barwnie polewanych i nieraz pięknie
zdobionych, które zaspakajały wymagania feu-
dałów i bogacących się mieszczan. Tylko
w ośrodkach wiejskich produkcja naczyń nie-
szkliwionych, o formach i technice podobnych
do stosowanych w okresie wczesnośredniowiecz-
nym, utrzymuje się jeszcze przez długie wieki.
Z braku dostatecznej ilości materiału trudno
jest jednakże, jeśli chodzi o okres wczesno-
średniowieczny, przeprowadzić ścisłe wyodręb-
nienie ceramiki grodowej od wiejskiej. Można
tylko stwierdzić, że ceramika grodowa była
staranniej wykonywana i zdobiona większą
skalą różnorodnych wątków zdobniczych, nie-
raz bardzo pomysłowych.
W okresie wczesnośredniowiecznym w po-
dobny sposób i tą samą techniką jak wyżej
opisana zdobiono naczynia niemal w całej za-
chodniej Słowiańszczyźnie, a szczególnie w Pol-
sce. Na podstawie dotychczasowych badań po-
równawczych możemy już dziś hipotetycznie
przyjąć, że regionalną cechą śląskich wątków
zdobniczych na naczyniach glinianych w okre-
sie wczesnośredniowiecznym jest masowe sto-
sowanie tzw. motywów listkowych (paz-
nokciowych). Są to różnego kształtu i różnej
wielkości nacięcia wykonane rylcem lub paty-
kiem (a może również paznokciem?) przy wol-
nym obrocie naczynia na kole garncarskim- Na-
cięcia te posiadają kształty okrągłe lub owalne,
czasem nieregularne, przypominają często
kształt liścia, migdała, wrzeciona lub spadającej
kropli wody. Motyw ten obiega dookoła naczy-
nie, często w dwóch lub trzech rzędach c róż-
nych wariantach skośnych, pionowych lub po-
ziomych. Występuje też często w towarzystwie
innych motywów, np. z liniami prostymi lub
nawet z odciskami stempelka.
Motyw listkowy występuje rzadziej na na-
czyniach z innych obszarów Polski. Np. w cera-
25
wczesnośredniowieczny motywy geometry-
czne. Wątków o motywach roślinnych nie
spotyka się zupełnie. W kilku wypadkach zna-
leziono na' Śląsku fragmenty naczyń wczesno-
średniowiecznych z wyrytą ornamentyką figu-
ralną. Jedno naczynie znaleziono w Chróścinie,
pow. Niemodlin. Bardzo prosty rysunek konia
występuje tu obok poziomych rowków obiega-
jących naczynie. Druga skorupa z wyrytymi
w układzie pasowym konikami i z równo-
ległym ornamentem grzebykowym pochodzi
z Górzca, pow. Strzelno Śląskie 10 (il. 7). Z Wiel-
kopolski znane jest jeszcze jedno naczynie
o motywach wyobrażających schematyczne po-
stacie ludzkie; pochodzi ono z Radzymia, pow.
Oborniki u.
Największy rozkwit ornamentyki na naczy-
niach glinianych z okresu wczesnośredniowiecz-
nego na Śląsku daje się stwierdzić od II poł.
X wieku do końca XII w. W okresie tym domi-
II. 7. Fragment naczynia z ornamentem figuralnym,
Górzec, pow. Strzelno Śląskie
nuje jeszcze, oprócz techniki lepienia, przede
wszystkim technika obtaczania naczyń na wol-
noobrotowym kole garncarskim. Przy wolnym
obrocie koła, na którym stało uformowane już
naczynie, garncarz mógł zdobić je bez trudu
bogatą ornamentyką o motywach zarówno pio-
nowych, jak i poziomych. Poziom techniczny
produkcji pozostawiał tu jeszcze wytwórcy du-
że możliwości rozwinięcia różnorodnych indy-
widualnych koncepcji zdobniczych. Sy-
tuacja pod tym względem ulega zmianie w II
poł. XII w., a szczególnie w XIII w., gdy zaczę-
to, jak to stwierdzono na materiale archaologiez-
10 G. Raschke, Ein fruhgeschichtliches Geftiss
mit Pferderitzung von Weissdorf Kr. Falkenberg. „Alt-
schlesien". Bd. VIII, s. 128. Fragmenty naczyń o po-
dobnej tematyce zdobienia znaleziono również w oko-
licach Opola, Gostyni i Klenicy.
11 M. Trzep acz, o. c, s. 163.
nym z Opola i Wrocławia, masowo już stosować
technikę toczenia naczyń na kole szybkoobroto-
wym. Przy masowej produkcji, możliwej dzię-
ki postępowi technicznemu, i szybkich obrotach
koła garncarz nie mógł już stosować ornamen-
tu odpowiadającego w pełni jego uzdolnieniom
artystycznym, np. ornamentyki o elementach
pionowych. Ornament zatracił więc siłą rzeczy
dotychczasowe piętno indywidualne na rzecz
pewnego schematyzmu. Przy szybkich
obrotach koła garncarskiego najłatwiej można
było stosować poziome motywy zdobnicze w po-
staci rowków i układów linii falistych.
Oczywiście wieki XIII i XIV stosują inne,
swoiste ornamenty zdobnicze, bądź to według
przetworzonych częściowo wzorów zaczerpnię-
tych z tradycji, bądź to tworzą własne koncep-
cje lub czerpią motywy ze zdobnictwa obcego.
Wchodzą również w użycie nowe typy i formy
naczyń, barwnie polewanych i nieraz pięknie
zdobionych, które zaspakajały wymagania feu-
dałów i bogacących się mieszczan. Tylko
w ośrodkach wiejskich produkcja naczyń nie-
szkliwionych, o formach i technice podobnych
do stosowanych w okresie wczesnośredniowiecz-
nym, utrzymuje się jeszcze przez długie wieki.
Z braku dostatecznej ilości materiału trudno
jest jednakże, jeśli chodzi o okres wczesno-
średniowieczny, przeprowadzić ścisłe wyodręb-
nienie ceramiki grodowej od wiejskiej. Można
tylko stwierdzić, że ceramika grodowa była
staranniej wykonywana i zdobiona większą
skalą różnorodnych wątków zdobniczych, nie-
raz bardzo pomysłowych.
W okresie wczesnośredniowiecznym w po-
dobny sposób i tą samą techniką jak wyżej
opisana zdobiono naczynia niemal w całej za-
chodniej Słowiańszczyźnie, a szczególnie w Pol-
sce. Na podstawie dotychczasowych badań po-
równawczych możemy już dziś hipotetycznie
przyjąć, że regionalną cechą śląskich wątków
zdobniczych na naczyniach glinianych w okre-
sie wczesnośredniowiecznym jest masowe sto-
sowanie tzw. motywów listkowych (paz-
nokciowych). Są to różnego kształtu i różnej
wielkości nacięcia wykonane rylcem lub paty-
kiem (a może również paznokciem?) przy wol-
nym obrocie naczynia na kole garncarskim- Na-
cięcia te posiadają kształty okrągłe lub owalne,
czasem nieregularne, przypominają często
kształt liścia, migdała, wrzeciona lub spadającej
kropli wody. Motyw ten obiega dookoła naczy-
nie, często w dwóch lub trzech rzędach c róż-
nych wariantach skośnych, pionowych lub po-
ziomych. Występuje też często w towarzystwie
innych motywów, np. z liniami prostymi lub
nawet z odciskami stempelka.
Motyw listkowy występuje rzadziej na na-
czyniach z innych obszarów Polski. Np. w cera-