DOI Heft:
Rozprawy i materiały
DOI Artikel:Michniewicz, Zbisław: Biały orzeł na grobowcu Henryka IV we Wrocławiu
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.13592#0044
36
ZBISŁAW MICHNIEWICZ
nowna analiza piastowskich wyobrażeń heral-
dycznych o tematyce orła, z materiału pieczęt-
nego XIII—XIV w., przynajmniej do czasów
Łokietka. Tylko bowiem ścisłe rozpatrzenie he-
raldycznej spuścizny Piastów wszystkich dziel-
nic, uwzględniające charakter i rozwój symboli-
ki orła, rzucić może właściwe światło na wartość
i sens wyjątkowego w formie i kolorach herbu,
pojawiającego się na terenie dzielnicy wrocław-
skiej w przypuszczalnym związku z kierowniczą
rolą Henryka Prawego w dziele jednoczenia
Polski. W dalszym zaś trybie rozważyć przyj-
dzie metodycznie poszczególne elementy skła-
dowe dyskutowanego herbu na wrocławskim
nagrobku.
Pobieżny nawet rzut oka na heraldykę Pia-
stów, uszeregowaną dzielnicami według dat wy-
stąpienia okazów pieczęci, wydobywa na jaw
charakterystyczne momenty zbyt dotąd po-
wierzchownie traktowane. Po pierwszym, nie-
mal jednoczesnym wystąpieniu orła aż w czte-
rech dzielnicach ■— u książąt Małopolski, we
Wielkopolsce, na Śląsku Dolnym i Opolszczyź-
nie około 1225 r.5, co wskazywałoby i na starsze
tradycje wizerunku i na specjalne okoliczno-
ści 6 — wytwarza się na przestrzeni XIII i po-
czątków XIV w. u Piastów zadziwiająca sytuacja
5 Leszek Biały ok. 1224—27, Odonicz po r. 1223
(najpóźniej 1231), Henryk Pobożny — 1224, Kazimierz
Opolski — 1222. Pominięto sporną pieczęć sekretną
Laskonogiego, względnie Odonicza z 1231 r. (która jest
wyraźnie podejrzaną), oraz oddaloną od tego okresu
pieczęć Kazimierza Kujawskiego (1236 r.).
6 Zjawisko to tłumaczy Mikucki procesem do-
konującej się heraldyzacji (uherbienia) prastarego go-
dła rodowego Piastów pod wpływem przenikania oby-
czajowości heraldycznej z Zachodu (Mikucki II, s. 119,
a wyraźniej jeszcze Mikucki I, s. 500 i n.). Koncepcja
taka nie przekonuje zbytnio przy tak wyraźnie zaryso-
wanej umowności chronologii występowania orła na
pieczęciach. Pomijając kwestię genezy orła na szczeblu
rodowym, wydaje się, że w danym przypadku wystę-
pują przede wszystkim wartości symboli o charakte-
rze polityczno-terytorialnym (wojskowo-terytorialnym).
Na to wskazywałoby dodatkowo wystąpienie równo-
czesne orła w 1229 r. (!) na pieczęciach książąt pomor-
skich Barnima I i Racibora Białogardzkiego (por. opi-
sy w Gumowski V, nr 13 i 142 oraz Małecki, s. 249
i 259). Czy nie wchodzą tu w grę zjawiska z dziedzi-
ny manifestacji heraldycznej dotyczące symboliki bu-
dzącej się ideologii zjednoczenia Polski?! Realny im-
puls do wystąpienia symbolu wspólnego orła mogła
dać dwustronna umowa Leszka Białego z Laskonogim
o wzajemne dziedziczenie, z dalszymi jej możliwymi
następstwami. Układ ten wciągała również P o 1 a c z-
k ó w n a w zakres swej argumentacji na rzecz poli-
tycznej symboliki orła (Polaczkówna, s. 3), spotyka-
jąc jednak powszechny sprzeciw. Co prawda argumen-
tacja autorki nie wykorzystała wszystkich możliwości.
w heraldyce. Godło to na pieczęciach przybiera
zdecydowanie cechy herbu rodzinnego, a więc
dziedzicznego na całym Dolnym Śląsku i w opol-
skich dzielnicach, podczas gdy na pozostałych
terytoriach dzielnicowych wizerunek orła gości
tylko przelotnie — wyparty przez trwałe godła
inne — najdłużej stosunkowo utrzymując się
w Małopolsce, gdzie też po znacznych waha-
niach ustalił się orzeł jako herb ziemi krakow-
skiej, a zarazem jako trwałe godło państwowe
od czasów koronacji Łokietka 7. W nakreślonych
zjawiskach tkwią niejakie sprzeczności natury
heraldycznej, które każą się zastanowić nad ich
przyczynami. W jednym przypadku orzeł urasta
wśród widocznych oporów i starć konkurencyi-
nych Wielkopolski, Kujaw i Mazowsza do sta-
nowiska godła ponaddzielnicowego w Małopol-
sce, a więc do roli jedynego symbolu odnawia-
jącej się państwowości, i jako taki dostępny jest
tylko panującemu i dzielnicy centralnej. W dru-
gim przypadku — w Opolu i na Dolnym Śląsku,
to samo genetycznie godło przyswaja sobie bez
większych trudności cechy dziedziczności, zatem
typowe znamiona herbu rodzinnego (nie rodo-
wego), co musiało w następstwie ograniczyć
użytkowość jego do jednej tylko, rodzimej dziel-
nicy.
Pierwsze zjawisko ukazuje nam w perspek-
tywach heraldyki narastanie ośrodkowości Kra-
kowa i ogólnej świadomości narodowej, zakoń-
czone zjednoczeniem Polski, co uwydatniło się
w zewnętrznej symbłice powstaniem państwo-
wego herbu, jaki się formował mniej więcej
od połowy XIII w. na gruncie dzielnicy kra-
kowskiej. Niewątpliwy tradycjonalizm wize-
runku orła, jaki dostrzegaliśmy już w I połowie
XIII stulecia, w widoczny sposób zadecydował
o jego przyjęciu i utrwaleniu się na czas pewien
w Małopolsce — w sensie zewnętrznego sym-
bolu idei zjednoczeniowych — w tym okresie,
gdy zbliżająca się kanonizacja biskupa Stanisła-
wa poparła ideologię zjednoczenia od strony
kultu religijnego8. Z tej racji wizerunek orła
o ponaddzielnicowych aspektach, nabierający
na gruncie krakowskim cech godła terytorialne-
go, nie mógł pełnić ograniczonych funkcji dziel-
nicowego herbu w dolnośląskich i opolskich li-
niach Piastów, chyba że został przeinaczony
przedtem charakter jego symboliki (!). I wła-
śnie w półksiężycu, od jego pierwszego wystą-
pienia na Dolnym Śląsku (1224 r.) na piersi orła,
należy widzieć znak ograniczenia ogólniejszej
symboliki godła. Dodatek półksiężyca dobrany
7 Pierwsze wystąpienie herbu Polski w 1295 r. na
majestatycznej pieczęci Przemyśla II.
8 Związek kultu biskupa Stanisława z zagadnienia-
mi zjednoczenia państwa bywał omawiany i komento-
wany szeroko w dotychczasowej literaturze przedmio-
tu. (Ostatnio o tym Baszkiewicz I, s. 437 i nn.).
ZBISŁAW MICHNIEWICZ
nowna analiza piastowskich wyobrażeń heral-
dycznych o tematyce orła, z materiału pieczęt-
nego XIII—XIV w., przynajmniej do czasów
Łokietka. Tylko bowiem ścisłe rozpatrzenie he-
raldycznej spuścizny Piastów wszystkich dziel-
nic, uwzględniające charakter i rozwój symboli-
ki orła, rzucić może właściwe światło na wartość
i sens wyjątkowego w formie i kolorach herbu,
pojawiającego się na terenie dzielnicy wrocław-
skiej w przypuszczalnym związku z kierowniczą
rolą Henryka Prawego w dziele jednoczenia
Polski. W dalszym zaś trybie rozważyć przyj-
dzie metodycznie poszczególne elementy skła-
dowe dyskutowanego herbu na wrocławskim
nagrobku.
Pobieżny nawet rzut oka na heraldykę Pia-
stów, uszeregowaną dzielnicami według dat wy-
stąpienia okazów pieczęci, wydobywa na jaw
charakterystyczne momenty zbyt dotąd po-
wierzchownie traktowane. Po pierwszym, nie-
mal jednoczesnym wystąpieniu orła aż w czte-
rech dzielnicach ■— u książąt Małopolski, we
Wielkopolsce, na Śląsku Dolnym i Opolszczyź-
nie około 1225 r.5, co wskazywałoby i na starsze
tradycje wizerunku i na specjalne okoliczno-
ści 6 — wytwarza się na przestrzeni XIII i po-
czątków XIV w. u Piastów zadziwiająca sytuacja
5 Leszek Biały ok. 1224—27, Odonicz po r. 1223
(najpóźniej 1231), Henryk Pobożny — 1224, Kazimierz
Opolski — 1222. Pominięto sporną pieczęć sekretną
Laskonogiego, względnie Odonicza z 1231 r. (która jest
wyraźnie podejrzaną), oraz oddaloną od tego okresu
pieczęć Kazimierza Kujawskiego (1236 r.).
6 Zjawisko to tłumaczy Mikucki procesem do-
konującej się heraldyzacji (uherbienia) prastarego go-
dła rodowego Piastów pod wpływem przenikania oby-
czajowości heraldycznej z Zachodu (Mikucki II, s. 119,
a wyraźniej jeszcze Mikucki I, s. 500 i n.). Koncepcja
taka nie przekonuje zbytnio przy tak wyraźnie zaryso-
wanej umowności chronologii występowania orła na
pieczęciach. Pomijając kwestię genezy orła na szczeblu
rodowym, wydaje się, że w danym przypadku wystę-
pują przede wszystkim wartości symboli o charakte-
rze polityczno-terytorialnym (wojskowo-terytorialnym).
Na to wskazywałoby dodatkowo wystąpienie równo-
czesne orła w 1229 r. (!) na pieczęciach książąt pomor-
skich Barnima I i Racibora Białogardzkiego (por. opi-
sy w Gumowski V, nr 13 i 142 oraz Małecki, s. 249
i 259). Czy nie wchodzą tu w grę zjawiska z dziedzi-
ny manifestacji heraldycznej dotyczące symboliki bu-
dzącej się ideologii zjednoczenia Polski?! Realny im-
puls do wystąpienia symbolu wspólnego orła mogła
dać dwustronna umowa Leszka Białego z Laskonogim
o wzajemne dziedziczenie, z dalszymi jej możliwymi
następstwami. Układ ten wciągała również P o 1 a c z-
k ó w n a w zakres swej argumentacji na rzecz poli-
tycznej symboliki orła (Polaczkówna, s. 3), spotyka-
jąc jednak powszechny sprzeciw. Co prawda argumen-
tacja autorki nie wykorzystała wszystkich możliwości.
w heraldyce. Godło to na pieczęciach przybiera
zdecydowanie cechy herbu rodzinnego, a więc
dziedzicznego na całym Dolnym Śląsku i w opol-
skich dzielnicach, podczas gdy na pozostałych
terytoriach dzielnicowych wizerunek orła gości
tylko przelotnie — wyparty przez trwałe godła
inne — najdłużej stosunkowo utrzymując się
w Małopolsce, gdzie też po znacznych waha-
niach ustalił się orzeł jako herb ziemi krakow-
skiej, a zarazem jako trwałe godło państwowe
od czasów koronacji Łokietka 7. W nakreślonych
zjawiskach tkwią niejakie sprzeczności natury
heraldycznej, które każą się zastanowić nad ich
przyczynami. W jednym przypadku orzeł urasta
wśród widocznych oporów i starć konkurencyi-
nych Wielkopolski, Kujaw i Mazowsza do sta-
nowiska godła ponaddzielnicowego w Małopol-
sce, a więc do roli jedynego symbolu odnawia-
jącej się państwowości, i jako taki dostępny jest
tylko panującemu i dzielnicy centralnej. W dru-
gim przypadku — w Opolu i na Dolnym Śląsku,
to samo genetycznie godło przyswaja sobie bez
większych trudności cechy dziedziczności, zatem
typowe znamiona herbu rodzinnego (nie rodo-
wego), co musiało w następstwie ograniczyć
użytkowość jego do jednej tylko, rodzimej dziel-
nicy.
Pierwsze zjawisko ukazuje nam w perspek-
tywach heraldyki narastanie ośrodkowości Kra-
kowa i ogólnej świadomości narodowej, zakoń-
czone zjednoczeniem Polski, co uwydatniło się
w zewnętrznej symbłice powstaniem państwo-
wego herbu, jaki się formował mniej więcej
od połowy XIII w. na gruncie dzielnicy kra-
kowskiej. Niewątpliwy tradycjonalizm wize-
runku orła, jaki dostrzegaliśmy już w I połowie
XIII stulecia, w widoczny sposób zadecydował
o jego przyjęciu i utrwaleniu się na czas pewien
w Małopolsce — w sensie zewnętrznego sym-
bolu idei zjednoczeniowych — w tym okresie,
gdy zbliżająca się kanonizacja biskupa Stanisła-
wa poparła ideologię zjednoczenia od strony
kultu religijnego8. Z tej racji wizerunek orła
o ponaddzielnicowych aspektach, nabierający
na gruncie krakowskim cech godła terytorialne-
go, nie mógł pełnić ograniczonych funkcji dziel-
nicowego herbu w dolnośląskich i opolskich li-
niach Piastów, chyba że został przeinaczony
przedtem charakter jego symboliki (!). I wła-
śnie w półksiężycu, od jego pierwszego wystą-
pienia na Dolnym Śląsku (1224 r.) na piersi orła,
należy widzieć znak ograniczenia ogólniejszej
symboliki godła. Dodatek półksiężyca dobrany
7 Pierwsze wystąpienie herbu Polski w 1295 r. na
majestatycznej pieczęci Przemyśla II.
8 Związek kultu biskupa Stanisława z zagadnienia-
mi zjednoczenia państwa bywał omawiany i komento-
wany szeroko w dotychczasowej literaturze przedmio-
tu. (Ostatnio o tym Baszkiewicz I, s. 437 i nn.).