DOI issue:
Rozprawy i materiały
DOI article:Cieński, Tadeusz: Z symboliki ikonograficznej śląskich nagrobków piastowskich XIV w.: [część I]
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.13592#0057
Z SYMBOLIKI IKONOGRAFICZNEJ NAGROBKÓW XIV W.
Ki
zmarłego pojawi się w XIV w. dotąd nie wystę-
pująca tam postać ludzka, to nie stanie się to
w drodze przypadku lub swobodnej, nieskrępo-
wanej fantazji, ale w oparciu o jej zrozumienie
określone w znacznej mierze w wyżej sformuło-
wanych konwencjach.
Z konwencji dotyczącej powszechności pe-
wnych rozwiązań ikonograficznych wyniknie
aktualność związku znaczenia nowego motywu
w nagrobku ze znaczeniem jego poza nim w po-
zostałej plastyce średniowiecznej. Z konwencji
stwierdzającej zasadniczą czasem rolę miejsca
motywu dla tej interpretacji wyniknie znów
możliwość związku jego znaczenia ze znacze-
niem innych motywów, przedtem i poza tym
II. SYMBOLE ZWIERZĘCE
W rozwiniętym nagrobku średniowiecznym,
zwłaszcza pełnoplastycznym, rzadko brak opar-
cia dla stóp zmarłego. Najczęściej występuje
w tej roli postać zwierzęcia, lwa, smoka, psa
co w XIII w. staje się zwyczajem powszechnym.
Znaczenia tych postaci nie są jednak stałe
i z tego punktu widzenia podzielić je można
na dwie grupy. W pierwszej grupie oznaczają
one siły wrogie, przeciwdziałające stojącym na
nich zmarłym, lecz przez nich zwyciężone. Jako
takie są symbolem triumfu zmarłego nad złem,
a więc symbolem jego zasługi, której przedsta-
wienie jest jednym z załcżeń konwencjonalnych
nagrobka. Wobec negatywnego stosunku zacho-
dzącego tu między oboma elementami układu
dwu postaci, można mówić w tym wypadku
0 negatywnym przedstawieniu zasługi i o nega-
tywnym układzie. Opiera się ono na słowach
psalmisty „super aspidem et basiliscum ambu-
labis et conculcabis leonem et draconem..." 2S.
Postać lwa bywa jednak jako symbol wielo-
znaczna i często trudno rozstrzygnąć, czy wystę-
puje istotnie w roli negatywnej. Wskazówki
dostarczyć może osoba zmarłego, a niekiedy
1 forma zwierzęcia, tak np. lew pod postacią
biskupa A. Hohenlohe w jego nagrobku
w Wiirzburgu groźnie wypina grzbiet, opiera-
jąc się ciężarowi postaci, co wyraża chyba wro-
gi stosunek obu podobizn 24. Wartość tej wska-
zówki wzrosnąć może z opanowaniem formy
i wyrazu, wzmagających komunikatywość mo-
tywu. Ta okoliczność winna być uwzględniona
w wyjaśnieniu znaczeń figur ludzkich pod sto-
pami podobizn zmarłych.
W drugiej grupie znaczeń — pozytywnej,
postacie lwów i psów pod zmarłymi oznaczają
ich przymioty i cnoty, a przez to także i za-
sługi eschatologiczne uzasadniające nadzieję.
W przeciwieństwie do grupy negatywnej można
tu mówić o stosunku i układzie pozytywnym
i o pozytywnym przedstawieniu zasługi2;".
Roczniki Sztuki Śląskiej I
w owym miejscu w nagrobkach umieszczanych.
Wreszcie z konwencji dotyczącej podporządko-
wania każdego motywu postaci głównej zmarłe-
go — wyniknie jego określony stosunek do niej,
o znaczeniu eschatologicznym przynajmniej
w swym pierwotnym założeniu. Okazuje się
stąd, że dla poznania genezy i znaczenia figury
ludzkiej pod podobizną zmarłego w nagrobku
średniowiecznym, w szczególności w tumbie,
należy przede wszystkim wglądnąć w znacze-
nia pospolitych tam motywów zwierzęcych,
a następnie w znaczenie postaci ludzkich, wy-
stępujących często pod stopami innych postaci
poza plastyką nagrobną.
W PLASTYCE NAGROBNEJ
Do tej grupy znaczeń pozytywnych zaliczyć
jeszcze można zwierzęta, które występują pod
stopami zmarłych jako emblematy heraldyczne
lub im pokrewne. Ilość ich rośnie w XIV—
XV w. wraz z inwazją elementów feudalnych
w nagrobku. Należą tu i te ciekawe postacie
zwierzęce, w których doszukiwano się aluzji
do nazwiska zmarłego, jak np. w wypadku
umieszczenia psa goniącego królika pod stopa-
mi podobizny nagrobnej kupca Cacciaco.ńgli -°.
Przejawia się tu pewna skłonność do rodzajo-
wości i do groteski, czego ślady dadzą się zau-
ważyć też w postaciach ludzkich pod podobizna-
mi zmarłych.
Poczynający się realizm modyfikuje poważ-
nie formę symboli zwierzęcych. Lwy gną się
pod ciężarem stojących na nich postaci, inne
znów, przeciwnie — nie dźwigają ich wcale, ale
umieszczone swobodnie mogą współdziałać po-
stawą i wyrazem, z losami swych panów, np.
lwy z praskich tumb Przemyślidów 27 lub lew
pod biskupem Ottonem Woliskehl (zm. 1345 r.)
w Wiirzburgu28, który stylizacją swej g.-zywy,
przypominającej kłąb wijących się gl.st, na-
wiązuje do trupiej stylizacji swego pana. Po-
dobne procesy adaptacji formy do wyrazu, przy
zachowanej jeszcze funkcji symbolicznej, prze-
jawiają się także w figurach ludzkich pod na-
grobnymi podobiznami zmarłych.
Niekiedy realizm towarzyszył desymboli-
zacji. Zachodzi to najprawdopodobniej u postaci
psów, które stają się gończymi u rycerzy, a psa-
mi pokojowymi u ich żon. Na ich szyjach poja-
wia się obroża, a w pysku kość. Nie znajdują
się pod stopami, ale siedzą przy nodze, jak np.
w nagrobku jednej z księżnych Geldern w Gel-
dern29. Zmiana miejsca ich umieszczenia, na-
ruszająca lub modyfikująca konwencję miejsca,
łącznie ze zmianą wyglądu pozwala przypu-
szczać, że tu desymbolizacja może dotrzymywać
kroku zmianom realistycznym. Ale nie zawsze
tak było. Realistyczny w formie pies pod po-
4
Ki
zmarłego pojawi się w XIV w. dotąd nie wystę-
pująca tam postać ludzka, to nie stanie się to
w drodze przypadku lub swobodnej, nieskrępo-
wanej fantazji, ale w oparciu o jej zrozumienie
określone w znacznej mierze w wyżej sformuło-
wanych konwencjach.
Z konwencji dotyczącej powszechności pe-
wnych rozwiązań ikonograficznych wyniknie
aktualność związku znaczenia nowego motywu
w nagrobku ze znaczeniem jego poza nim w po-
zostałej plastyce średniowiecznej. Z konwencji
stwierdzającej zasadniczą czasem rolę miejsca
motywu dla tej interpretacji wyniknie znów
możliwość związku jego znaczenia ze znacze-
niem innych motywów, przedtem i poza tym
II. SYMBOLE ZWIERZĘCE
W rozwiniętym nagrobku średniowiecznym,
zwłaszcza pełnoplastycznym, rzadko brak opar-
cia dla stóp zmarłego. Najczęściej występuje
w tej roli postać zwierzęcia, lwa, smoka, psa
co w XIII w. staje się zwyczajem powszechnym.
Znaczenia tych postaci nie są jednak stałe
i z tego punktu widzenia podzielić je można
na dwie grupy. W pierwszej grupie oznaczają
one siły wrogie, przeciwdziałające stojącym na
nich zmarłym, lecz przez nich zwyciężone. Jako
takie są symbolem triumfu zmarłego nad złem,
a więc symbolem jego zasługi, której przedsta-
wienie jest jednym z załcżeń konwencjonalnych
nagrobka. Wobec negatywnego stosunku zacho-
dzącego tu między oboma elementami układu
dwu postaci, można mówić w tym wypadku
0 negatywnym przedstawieniu zasługi i o nega-
tywnym układzie. Opiera się ono na słowach
psalmisty „super aspidem et basiliscum ambu-
labis et conculcabis leonem et draconem..." 2S.
Postać lwa bywa jednak jako symbol wielo-
znaczna i często trudno rozstrzygnąć, czy wystę-
puje istotnie w roli negatywnej. Wskazówki
dostarczyć może osoba zmarłego, a niekiedy
1 forma zwierzęcia, tak np. lew pod postacią
biskupa A. Hohenlohe w jego nagrobku
w Wiirzburgu groźnie wypina grzbiet, opiera-
jąc się ciężarowi postaci, co wyraża chyba wro-
gi stosunek obu podobizn 24. Wartość tej wska-
zówki wzrosnąć może z opanowaniem formy
i wyrazu, wzmagających komunikatywość mo-
tywu. Ta okoliczność winna być uwzględniona
w wyjaśnieniu znaczeń figur ludzkich pod sto-
pami podobizn zmarłych.
W drugiej grupie znaczeń — pozytywnej,
postacie lwów i psów pod zmarłymi oznaczają
ich przymioty i cnoty, a przez to także i za-
sługi eschatologiczne uzasadniające nadzieję.
W przeciwieństwie do grupy negatywnej można
tu mówić o stosunku i układzie pozytywnym
i o pozytywnym przedstawieniu zasługi2;".
Roczniki Sztuki Śląskiej I
w owym miejscu w nagrobkach umieszczanych.
Wreszcie z konwencji dotyczącej podporządko-
wania każdego motywu postaci głównej zmarłe-
go — wyniknie jego określony stosunek do niej,
o znaczeniu eschatologicznym przynajmniej
w swym pierwotnym założeniu. Okazuje się
stąd, że dla poznania genezy i znaczenia figury
ludzkiej pod podobizną zmarłego w nagrobku
średniowiecznym, w szczególności w tumbie,
należy przede wszystkim wglądnąć w znacze-
nia pospolitych tam motywów zwierzęcych,
a następnie w znaczenie postaci ludzkich, wy-
stępujących często pod stopami innych postaci
poza plastyką nagrobną.
W PLASTYCE NAGROBNEJ
Do tej grupy znaczeń pozytywnych zaliczyć
jeszcze można zwierzęta, które występują pod
stopami zmarłych jako emblematy heraldyczne
lub im pokrewne. Ilość ich rośnie w XIV—
XV w. wraz z inwazją elementów feudalnych
w nagrobku. Należą tu i te ciekawe postacie
zwierzęce, w których doszukiwano się aluzji
do nazwiska zmarłego, jak np. w wypadku
umieszczenia psa goniącego królika pod stopa-
mi podobizny nagrobnej kupca Cacciaco.ńgli -°.
Przejawia się tu pewna skłonność do rodzajo-
wości i do groteski, czego ślady dadzą się zau-
ważyć też w postaciach ludzkich pod podobizna-
mi zmarłych.
Poczynający się realizm modyfikuje poważ-
nie formę symboli zwierzęcych. Lwy gną się
pod ciężarem stojących na nich postaci, inne
znów, przeciwnie — nie dźwigają ich wcale, ale
umieszczone swobodnie mogą współdziałać po-
stawą i wyrazem, z losami swych panów, np.
lwy z praskich tumb Przemyślidów 27 lub lew
pod biskupem Ottonem Woliskehl (zm. 1345 r.)
w Wiirzburgu28, który stylizacją swej g.-zywy,
przypominającej kłąb wijących się gl.st, na-
wiązuje do trupiej stylizacji swego pana. Po-
dobne procesy adaptacji formy do wyrazu, przy
zachowanej jeszcze funkcji symbolicznej, prze-
jawiają się także w figurach ludzkich pod na-
grobnymi podobiznami zmarłych.
Niekiedy realizm towarzyszył desymboli-
zacji. Zachodzi to najprawdopodobniej u postaci
psów, które stają się gończymi u rycerzy, a psa-
mi pokojowymi u ich żon. Na ich szyjach poja-
wia się obroża, a w pysku kość. Nie znajdują
się pod stopami, ale siedzą przy nodze, jak np.
w nagrobku jednej z księżnych Geldern w Gel-
dern29. Zmiana miejsca ich umieszczenia, na-
ruszająca lub modyfikująca konwencję miejsca,
łącznie ze zmianą wyglądu pozwala przypu-
szczać, że tu desymbolizacja może dotrzymywać
kroku zmianom realistycznym. Ale nie zawsze
tak było. Realistyczny w formie pies pod po-
4