DOI Heft:
Rozprawy i materiały
DOI Artikel:Cieński, Tadeusz: Z symboliki ikonograficznej śląskich nagrobków piastowskich XIV w.: [część I]
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.13592#0059
Z SYMBOLIKI IKONOGRAFICZNEJ NAGROBKÓW XIV W.
51
współdziałania, kontynuacji rodowej, zapowie-
dzi i jej spełnienia itd. Winny więc być one
każdorazowo szczegółowiej określone, celem
umożliwienia zrozumienia danego układu.
W zakresie rzeźby poza plastyką nagrobną,
przedstawiającej układy dwóch postaci ludzkich,
z których jedna stoi na drugiej, dokonać więc
można podziału takiego, jak w zakresie podo-
bnych układów nagrobnych ze zwierzęciem pod
nogami podobizny zmarłego. Postać pod noga-
mi jest tu z reguły podporządkowana nega-
tywnie lub pozytywnie postaci na niej stoją-
cej, ale w tych ramach ogólnych zróżnicowa-
nie tego stosunku podporządkowania jest nie-
porównanie większe niż w układach nagrobnych
z postacią zwierzęcą pod nogami. Dlatego też
dla zrozumienia takiego układu dwóch postaci
ludzkich, zwłaszcza o wzajemnym stosunku po-
zytywnym, konieczne jest bliższe określenie
i zacieśnienie tego stosunku, wymagające iden-
tyfikacji obu postaci. Będzie to również nie-
zbędne dla interpretacji postaci ludzkich pod
stopami nagrobnej podobizny zmarłych.
Poznawszy znaczenie, jakie posiadały zwie-
rzęta pod stopami zmarłych i postacie ludzkie
pod stopami figur na nich stojących, oraz
w przybliżeniu także zmiany, którym one pod-
legały, tj. mając już wykonane zadanie wstęp-
ne, można przystąpić do rozwiązania właściwe-
go zagadnienia, dotyczącego pochodzenia i zna-
czenia motywu postaci ludzkich pod stopami
podobizn zmarłych na nagrobkach pełnopla-
stycznych, w rozumieniu jak na wstępie podano
(por. str. 46). W tym celu należy w każdym kon-
kretnym wypadku zidentyfikować obie
postacie układu, tj. stwierdzić kogo w nim
przedstawiono — a dla symboli — także do cze-
go się odnoszą. Należy dalej ustalić stosunek
wzajemny obu postaci, z uwzględnieniem postu-
latów wynikających z konwencji przestrze-
ganych w nagrobkach oraz danych spoza za-
bytków pozyskanych, przede wszystkim biogra-
ficznych i historycznych. Powyższe wraz
z wnioskami stąd dla zabytku płynącymi oraz
z próbą wytłumaczenia motywu na szerokim
tle danej chwili historycznej — da rozwiązanie
zagadnienia pochodzenia i znaczenia motywu.
Rozwiązanie tego zagadnienia na zabytkach
śląskich należy poprzedzić rzutem oka na wy-
stępowanie motywu tych postaci w nagrobkach
spoza Śląska, gdzie występuje on dwukrotnie —
nie występuje jpdnak po raz pierwszy.
IV. POSTAĆ LUDZKA POD STOPAMI W PLASTYCE NAGROBNEJ
Najwcześniej, już w pierwszej połowie XIV
w., występuje ten motyw na flandryjskich pun-
cowanych płytach nagrobnych i powtarza się
wielokrotnie również w XV stuleciu. Przedsta-
wia on tu niewątpliwie dzikiego męża — postać,
która w XIV w. i XV w. stała się popula-ńa
nie tylko w sztuce. Posiadała ona całą skalę
znaczeń, wśród których przeważało jednak
znaczenie symbolu sił złych natury ludzkiej —
wynik jej zepsucia i degradacji44. W każdym
razie taka jej interpretacja zdaje się najlepiej
odpowiadać tym przypadkom, w których postać
ta występuje na płycie pod stopami podobizny
zmarłego. Takie przedstawienie nabiera wtedy
znaczenia typowego układu negatywnego. Pro-
dukcja tych płyt nagrobnych, skupiona w kilku
ośrodkach, głównie w Brugii i Dinant, i stamtąd
eksportowana przeważnie do Europy środkowej
i północnej 4r>, miała prawie masowy charakter.
Powodowało to pewną szablonowość ich wyko-
nania, utrudniającą nawiązywanie w nich do po-
szczególnego konkretnego wypadku — tak jak
to już częściej zdarza się później, np. na płycie
nagrobnej Św. Henryka finlandzkiego z Nousis
z drugiej połowy XV w. 4G, w której podobizna
świętego stoi na podobiźnie jego zabójcy.
Motyw postaci pod nogami podobizny zmar-
łego spotyka się także w Anglii w XIV
i XV w. — i to na tumbach. Pierwotny nagro-
bek angielski, bliski francuskiemu, wytworzył
w XIV w. typ własny, wojowniczo-rycerski,
tzw. vigourous type47, charakterystyczny dla
zdobywczego feudalizmu normandzkiego w an-
glo-saskiej Brytanii. Zmarły w swym przedsta-
wieniu na płycie wierzchniej nagrobka poru-
sza się w pełnej gotowości bojowej — akcentu-
jąc cnotę męstwa nie tylko symbolem zwierzę-
cym, ale też całą swą postawą, z naruszeniem
umiaru analogicznych założeń francuskich.
W ramach tego szczególniejszego wyrazu mie-
ściła się też i symbolika różnych motywów
ikonograficznych tego pomnika, a także sym-
bolika postaci ludzkiej pod nogami zmarłego,
już to negatywnie przedstawiająca pokonanego
wroga — jak w Whithworth-Churcłward Dur-
ham48 lub w Pudletown Dorset4a, — już to
pozytywnie giermka wraz z fragmentami konia,
jak w nagrobku R. Schurland w Minster
Church 50. Ale i tu motywy te były rzadkością,
a postacie zwierzęce jako symbole zasługi —
panującą regułą.
Pierwszy, jak się zdaje, pełnoplastyczny na-
grobek na kontynencie, posiadający w pełni roz-
winięty omawiany motyw figularny, znajduje
się w kościele poklasztornym w Nienburgu nad
Salą w Anhalckiem. Jest to . podwójna, stojąca
płyta nagrobna przedstawiająca w rzeźbie pra-
wie pełnej margrabiego miśnieńskiego Ditmara
51
współdziałania, kontynuacji rodowej, zapowie-
dzi i jej spełnienia itd. Winny więc być one
każdorazowo szczegółowiej określone, celem
umożliwienia zrozumienia danego układu.
W zakresie rzeźby poza plastyką nagrobną,
przedstawiającej układy dwóch postaci ludzkich,
z których jedna stoi na drugiej, dokonać więc
można podziału takiego, jak w zakresie podo-
bnych układów nagrobnych ze zwierzęciem pod
nogami podobizny zmarłego. Postać pod noga-
mi jest tu z reguły podporządkowana nega-
tywnie lub pozytywnie postaci na niej stoją-
cej, ale w tych ramach ogólnych zróżnicowa-
nie tego stosunku podporządkowania jest nie-
porównanie większe niż w układach nagrobnych
z postacią zwierzęcą pod nogami. Dlatego też
dla zrozumienia takiego układu dwóch postaci
ludzkich, zwłaszcza o wzajemnym stosunku po-
zytywnym, konieczne jest bliższe określenie
i zacieśnienie tego stosunku, wymagające iden-
tyfikacji obu postaci. Będzie to również nie-
zbędne dla interpretacji postaci ludzkich pod
stopami nagrobnej podobizny zmarłych.
Poznawszy znaczenie, jakie posiadały zwie-
rzęta pod stopami zmarłych i postacie ludzkie
pod stopami figur na nich stojących, oraz
w przybliżeniu także zmiany, którym one pod-
legały, tj. mając już wykonane zadanie wstęp-
ne, można przystąpić do rozwiązania właściwe-
go zagadnienia, dotyczącego pochodzenia i zna-
czenia motywu postaci ludzkich pod stopami
podobizn zmarłych na nagrobkach pełnopla-
stycznych, w rozumieniu jak na wstępie podano
(por. str. 46). W tym celu należy w każdym kon-
kretnym wypadku zidentyfikować obie
postacie układu, tj. stwierdzić kogo w nim
przedstawiono — a dla symboli — także do cze-
go się odnoszą. Należy dalej ustalić stosunek
wzajemny obu postaci, z uwzględnieniem postu-
latów wynikających z konwencji przestrze-
ganych w nagrobkach oraz danych spoza za-
bytków pozyskanych, przede wszystkim biogra-
ficznych i historycznych. Powyższe wraz
z wnioskami stąd dla zabytku płynącymi oraz
z próbą wytłumaczenia motywu na szerokim
tle danej chwili historycznej — da rozwiązanie
zagadnienia pochodzenia i znaczenia motywu.
Rozwiązanie tego zagadnienia na zabytkach
śląskich należy poprzedzić rzutem oka na wy-
stępowanie motywu tych postaci w nagrobkach
spoza Śląska, gdzie występuje on dwukrotnie —
nie występuje jpdnak po raz pierwszy.
IV. POSTAĆ LUDZKA POD STOPAMI W PLASTYCE NAGROBNEJ
Najwcześniej, już w pierwszej połowie XIV
w., występuje ten motyw na flandryjskich pun-
cowanych płytach nagrobnych i powtarza się
wielokrotnie również w XV stuleciu. Przedsta-
wia on tu niewątpliwie dzikiego męża — postać,
która w XIV w. i XV w. stała się popula-ńa
nie tylko w sztuce. Posiadała ona całą skalę
znaczeń, wśród których przeważało jednak
znaczenie symbolu sił złych natury ludzkiej —
wynik jej zepsucia i degradacji44. W każdym
razie taka jej interpretacja zdaje się najlepiej
odpowiadać tym przypadkom, w których postać
ta występuje na płycie pod stopami podobizny
zmarłego. Takie przedstawienie nabiera wtedy
znaczenia typowego układu negatywnego. Pro-
dukcja tych płyt nagrobnych, skupiona w kilku
ośrodkach, głównie w Brugii i Dinant, i stamtąd
eksportowana przeważnie do Europy środkowej
i północnej 4r>, miała prawie masowy charakter.
Powodowało to pewną szablonowość ich wyko-
nania, utrudniającą nawiązywanie w nich do po-
szczególnego konkretnego wypadku — tak jak
to już częściej zdarza się później, np. na płycie
nagrobnej Św. Henryka finlandzkiego z Nousis
z drugiej połowy XV w. 4G, w której podobizna
świętego stoi na podobiźnie jego zabójcy.
Motyw postaci pod nogami podobizny zmar-
łego spotyka się także w Anglii w XIV
i XV w. — i to na tumbach. Pierwotny nagro-
bek angielski, bliski francuskiemu, wytworzył
w XIV w. typ własny, wojowniczo-rycerski,
tzw. vigourous type47, charakterystyczny dla
zdobywczego feudalizmu normandzkiego w an-
glo-saskiej Brytanii. Zmarły w swym przedsta-
wieniu na płycie wierzchniej nagrobka poru-
sza się w pełnej gotowości bojowej — akcentu-
jąc cnotę męstwa nie tylko symbolem zwierzę-
cym, ale też całą swą postawą, z naruszeniem
umiaru analogicznych założeń francuskich.
W ramach tego szczególniejszego wyrazu mie-
ściła się też i symbolika różnych motywów
ikonograficznych tego pomnika, a także sym-
bolika postaci ludzkiej pod nogami zmarłego,
już to negatywnie przedstawiająca pokonanego
wroga — jak w Whithworth-Churcłward Dur-
ham48 lub w Pudletown Dorset4a, — już to
pozytywnie giermka wraz z fragmentami konia,
jak w nagrobku R. Schurland w Minster
Church 50. Ale i tu motywy te były rzadkością,
a postacie zwierzęce jako symbole zasługi —
panującą regułą.
Pierwszy, jak się zdaje, pełnoplastyczny na-
grobek na kontynencie, posiadający w pełni roz-
winięty omawiany motyw figularny, znajduje
się w kościele poklasztornym w Nienburgu nad
Salą w Anhalckiem. Jest to . podwójna, stojąca
płyta nagrobna przedstawiająca w rzeźbie pra-
wie pełnej margrabiego miśnieńskiego Ditmara