DOI Artikel:
Recenzje i omówienia
DOI Artikel:S[tarzewska], M[aria]: Zygmunt Świechowski, Architektura na Śląsku do połowy XIII w. Pomniki architektury polskiej 2, Warszawa 1955, "Budownictwo i Architektura"
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.13592#0227
RECENZJE I OMÓWIENIA
171
architektury obejmuje także i rzeźbę architektonicz-
ną, a w jednym wypadku nawet polichromię.
We wstępie zajmując się całością zagadnienia
autor przyjął sposób podziału nie historyczny czy
topograficzny, ale wedle podstawowych elementów
struktury, a więc: materiał i technika, usytuowa-
nie, program architektoniczny, system sklepień i po-
szczególne fragmenty architektoniczne, jak portale,
otwory okienne, bazy, głowice, rzeźba figuralna. Przy
tym sposobie ujęcia zabytków zwraca się uwagę przede
wszystkim na samą architekturę, podczas gdy nie
wiele jest mowy o takich czynnikach kształtujących,
jak np. mecenat czy to książęcy, czy może w tych
czasach najważniejszy — klasztorny- Odnośnie roma-
nizmu śląskiego jest to podział w zasadzie słusznie
wybrany, gdyż historia tego okresu, jeżeli chodzi
0 powstanie wielu z tych zabytków, nie jest jeszcze
w pełni opracowana. Podział ten nadaje pracy cha-
rakter wybitnie inwentaryzatorski.
W rozdziale traktującym o programie architekto-
nicznym autor wydziela parę grup kościołów w XII
1 XIII w. Do najwcześniejszych budowli należą ro-
tundy z absydami, których na Śląsku było pięć. Tak
dużą stosunkowo ilość tłumaczy Świechowski blisko-
ścią Czech, gdzie w XI i XII w. rotundy były bardzo
rozpowszechnione.
Drugą grupę kościołów w XII w. stanowią pierw-
sze wielkie budowle Śląska: kościół Św. Wincentego
na Ołbinie, kościół Panny Marii na Piasku i Katedra
wzniesiona przez biskupa Waltera. Ta ostatnia, wedle
obecnych odkryć pozostałości krypty, znajdowała się na
miejscu gotyckiej budowli, a obecne szersze przęsło
„transeptowe" jest uwarunkowane istnieniem dawnego
transeptu romańskiej bazyliki.
Z powstających w pierwszej połowie XIII w.
wielkich budowli cysterskich, Trzebnicę i Henryków
łączy Świechowski z saskimi opactwami (macisrzy-
stymi w stosunku do klasztorów śląskich). Kościół
w Rudach, filię opactwa jędrzejowskiego, charakte-
ryzuje autor jako „...połączenie planu przejętego
z dalszego Zachodu z rozwiązaniami konstrukcyjnymi
i dekoracjami o niewątpliwie swojskim zacięciu" (s. 17).
Wśród kościołów wielonawowych nieklasztornych
spotyka się na Śląsku obie odmiany bazyliki na pla-
nie krzyża, z transeptem (Złotoryja) lub bez transep-
tu (Sobótka).
Dużą grupę stanowią kościoły jednonawowe
z prezbiterium zamkniętym półkolistą absydą. Spotyka
się też często na Śląsku prezbiterium wielobocznie
zamknięte, nie znane w tym okresie na pozostałym
obszarze Polski.
W systemie sklepień autor wprowadza chronologię
ich rozwoju od sklepień krzyżowych na żebrach o pro-
stokątnym przekroju w prezbiterium w Wierzbnie —
do sześciodzielnych sklepień w prezbiterium Ka-
tedry wrocławskiej. Wprowadzenie tego systemu skle-
pień, idącego z północnej Francji poprzez Nadrenię,
Frankonię i Saksonię, jest zasługą klasztoru cyster-
sów. Świętochowski łączy specjalnie stalaktytową od-
mianę sklepień w Trzebnicy ze środowiskiem saskim.
Analizując monumentalną rzeźbę romańską autor
poświęca najwięcej miejsca portalowi z Ołbina i trak-
tuje tympanon i ościerze jako niewątpliwą całość.
Datuje go na czas po 1178 r., czas powstania reliefu
Benedetta Antelami w katedrze parmeńskiej, z któ-
rym według Swiechowskiego łączą nasz portal zbież-
ności kompozycyjne i istotne pokrewieństwa ikono-
graficzne. Za twórców uważa wędrownych kamienia-
rzy przybyłych znad Como. Jest to koncepcja wyraź-
nie zakwestionowana przez Morelowskiego'1,
który uważa, iż tympanon i ościerza nie musiały na-
leżeć do jednego portalu, datuje go najpóźniej do
1180 r. i widzi wyraźny związek z północno-wschodnią
Francją, nie wykluczając współpracy Lombardów.
Omawiając rzeźbę trzebnicką autor przyjmuje
trzy kolejne fazy powstania tych rzeźb. Najstarsze
z nich to tympanon z Dawidem, późniejsze to aposto-
łowie i w końcowej fazie tympanon północny z Ado-
racją Marii. Ta końcowa faza przypada na trzydzieste
lata XIII w. Może nie jest znany autorowi tympanon
z Szentkiraly na Węgrzech, który Y. B a 1 o g h 72 łączy
z Lombardią i równocześnie wpływami francuskimi,
a datuje na drugą połowę XIII w. Pozostaje on w bli-
skim związku stylowym z północnym typanonem
trzebnickim.
We wnioskach, stanowiących zakończenie części
pierwszej, autor szkicuje ogólne zarysy podłoża spo-
łecznego i jego związku z budownictwem. Powstawanie
warstwy wielkich feudałów łączy się z monumental-
nym budownictwem na terenie Wrocławia i Ślęży
około połowy XII w., a w XIII w. rozwój średniego
stanu rycerstwa znajduje swój odpowiednik w nie-
wielkich jednonawowych założeniach kościołów. Za od-
rębność śląską, spowodowaną tak intensywnym bu-
downictwem w pierwszej połowie XIII w., uważa
Świechowski powstałe przy .....dosyć ścisłym powta-
rzaniu schematów rozplanowania i form kamieniar-
skich przyniesionych z Zachodu, choć nie bez warian-
tów i indywidualnych odstępstw, uderzające zgodności
warsztatowe ... przede wszystkim wspólne założenia
techniczne, polegając na łączeniu elementów kamien-
nych z ceglanymi", (s. 33). Wpływ śląskiego środowi-
ska budowlanego w pierwszej połowie XIII w. sięga
do Małopolski i Wielkopolski. Że nie wytworzyła się
na Śląsku silniejsza odrębność regionalna, tłumaczy
Świechowski brakiem tradycji w budownictwie ka-
miennym i ceglanym.
Chociaż nie wszystkie stwierdzenia autora odno-
śnie czasu powstania czy kwestii pochodzenia różnych
elementów poszczególnych zabytków zyskały zgodę
u innych badaczy tego okresu n, jako pierwsze możli-
71 Marian Morelowski, Recenzja, „Kwartal-
nik Architektury i Urbanistyki", t. I, z. 4, Warsza-
wa 1956.
n Yolante Balogh, La lunette de Szentkiraly.
Sur les statues de l'epoque arpadienne, „Bulletin du
Musee Hongrois des beaux arts", no 8, Budapest 1956.
73 M. Morelowski o. c; Tadeusz Dobro-
wolski, Kilka uwag o cytowaniu literatury, „Biule-
tyn Hist. Sztuki", nr 1, Warszawa 1956.
171
architektury obejmuje także i rzeźbę architektonicz-
ną, a w jednym wypadku nawet polichromię.
We wstępie zajmując się całością zagadnienia
autor przyjął sposób podziału nie historyczny czy
topograficzny, ale wedle podstawowych elementów
struktury, a więc: materiał i technika, usytuowa-
nie, program architektoniczny, system sklepień i po-
szczególne fragmenty architektoniczne, jak portale,
otwory okienne, bazy, głowice, rzeźba figuralna. Przy
tym sposobie ujęcia zabytków zwraca się uwagę przede
wszystkim na samą architekturę, podczas gdy nie
wiele jest mowy o takich czynnikach kształtujących,
jak np. mecenat czy to książęcy, czy może w tych
czasach najważniejszy — klasztorny- Odnośnie roma-
nizmu śląskiego jest to podział w zasadzie słusznie
wybrany, gdyż historia tego okresu, jeżeli chodzi
0 powstanie wielu z tych zabytków, nie jest jeszcze
w pełni opracowana. Podział ten nadaje pracy cha-
rakter wybitnie inwentaryzatorski.
W rozdziale traktującym o programie architekto-
nicznym autor wydziela parę grup kościołów w XII
1 XIII w. Do najwcześniejszych budowli należą ro-
tundy z absydami, których na Śląsku było pięć. Tak
dużą stosunkowo ilość tłumaczy Świechowski blisko-
ścią Czech, gdzie w XI i XII w. rotundy były bardzo
rozpowszechnione.
Drugą grupę kościołów w XII w. stanowią pierw-
sze wielkie budowle Śląska: kościół Św. Wincentego
na Ołbinie, kościół Panny Marii na Piasku i Katedra
wzniesiona przez biskupa Waltera. Ta ostatnia, wedle
obecnych odkryć pozostałości krypty, znajdowała się na
miejscu gotyckiej budowli, a obecne szersze przęsło
„transeptowe" jest uwarunkowane istnieniem dawnego
transeptu romańskiej bazyliki.
Z powstających w pierwszej połowie XIII w.
wielkich budowli cysterskich, Trzebnicę i Henryków
łączy Świechowski z saskimi opactwami (macisrzy-
stymi w stosunku do klasztorów śląskich). Kościół
w Rudach, filię opactwa jędrzejowskiego, charakte-
ryzuje autor jako „...połączenie planu przejętego
z dalszego Zachodu z rozwiązaniami konstrukcyjnymi
i dekoracjami o niewątpliwie swojskim zacięciu" (s. 17).
Wśród kościołów wielonawowych nieklasztornych
spotyka się na Śląsku obie odmiany bazyliki na pla-
nie krzyża, z transeptem (Złotoryja) lub bez transep-
tu (Sobótka).
Dużą grupę stanowią kościoły jednonawowe
z prezbiterium zamkniętym półkolistą absydą. Spotyka
się też często na Śląsku prezbiterium wielobocznie
zamknięte, nie znane w tym okresie na pozostałym
obszarze Polski.
W systemie sklepień autor wprowadza chronologię
ich rozwoju od sklepień krzyżowych na żebrach o pro-
stokątnym przekroju w prezbiterium w Wierzbnie —
do sześciodzielnych sklepień w prezbiterium Ka-
tedry wrocławskiej. Wprowadzenie tego systemu skle-
pień, idącego z północnej Francji poprzez Nadrenię,
Frankonię i Saksonię, jest zasługą klasztoru cyster-
sów. Świętochowski łączy specjalnie stalaktytową od-
mianę sklepień w Trzebnicy ze środowiskiem saskim.
Analizując monumentalną rzeźbę romańską autor
poświęca najwięcej miejsca portalowi z Ołbina i trak-
tuje tympanon i ościerze jako niewątpliwą całość.
Datuje go na czas po 1178 r., czas powstania reliefu
Benedetta Antelami w katedrze parmeńskiej, z któ-
rym według Swiechowskiego łączą nasz portal zbież-
ności kompozycyjne i istotne pokrewieństwa ikono-
graficzne. Za twórców uważa wędrownych kamienia-
rzy przybyłych znad Como. Jest to koncepcja wyraź-
nie zakwestionowana przez Morelowskiego'1,
który uważa, iż tympanon i ościerza nie musiały na-
leżeć do jednego portalu, datuje go najpóźniej do
1180 r. i widzi wyraźny związek z północno-wschodnią
Francją, nie wykluczając współpracy Lombardów.
Omawiając rzeźbę trzebnicką autor przyjmuje
trzy kolejne fazy powstania tych rzeźb. Najstarsze
z nich to tympanon z Dawidem, późniejsze to aposto-
łowie i w końcowej fazie tympanon północny z Ado-
racją Marii. Ta końcowa faza przypada na trzydzieste
lata XIII w. Może nie jest znany autorowi tympanon
z Szentkiraly na Węgrzech, który Y. B a 1 o g h 72 łączy
z Lombardią i równocześnie wpływami francuskimi,
a datuje na drugą połowę XIII w. Pozostaje on w bli-
skim związku stylowym z północnym typanonem
trzebnickim.
We wnioskach, stanowiących zakończenie części
pierwszej, autor szkicuje ogólne zarysy podłoża spo-
łecznego i jego związku z budownictwem. Powstawanie
warstwy wielkich feudałów łączy się z monumental-
nym budownictwem na terenie Wrocławia i Ślęży
około połowy XII w., a w XIII w. rozwój średniego
stanu rycerstwa znajduje swój odpowiednik w nie-
wielkich jednonawowych założeniach kościołów. Za od-
rębność śląską, spowodowaną tak intensywnym bu-
downictwem w pierwszej połowie XIII w., uważa
Świechowski powstałe przy .....dosyć ścisłym powta-
rzaniu schematów rozplanowania i form kamieniar-
skich przyniesionych z Zachodu, choć nie bez warian-
tów i indywidualnych odstępstw, uderzające zgodności
warsztatowe ... przede wszystkim wspólne założenia
techniczne, polegając na łączeniu elementów kamien-
nych z ceglanymi", (s. 33). Wpływ śląskiego środowi-
ska budowlanego w pierwszej połowie XIII w. sięga
do Małopolski i Wielkopolski. Że nie wytworzyła się
na Śląsku silniejsza odrębność regionalna, tłumaczy
Świechowski brakiem tradycji w budownictwie ka-
miennym i ceglanym.
Chociaż nie wszystkie stwierdzenia autora odno-
śnie czasu powstania czy kwestii pochodzenia różnych
elementów poszczególnych zabytków zyskały zgodę
u innych badaczy tego okresu n, jako pierwsze możli-
71 Marian Morelowski, Recenzja, „Kwartal-
nik Architektury i Urbanistyki", t. I, z. 4, Warsza-
wa 1956.
n Yolante Balogh, La lunette de Szentkiraly.
Sur les statues de l'epoque arpadienne, „Bulletin du
Musee Hongrois des beaux arts", no 8, Budapest 1956.
73 M. Morelowski o. c; Tadeusz Dobro-
wolski, Kilka uwag o cytowaniu literatury, „Biule-
tyn Hist. Sztuki", nr 1, Warszawa 1956.