DOI Artikel:
Rozprawy
DOI Artikel:Starzewska, Maria: Ceramika śląska 1600 - 1900
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.13593#0046
Maria Starzewska
Bimler, op. cit., s. 239-254; Strauss, Zur Geschichte..., op. cit., s. 6-7.
C. Schlrek, Die Furstlich Dietrichsteinsche Fayencefabrik in Mdh-
risch Weisskirchen, „Mitteilungen des Mahrischen Museums fur
Kunsl und Gewerbe in Brunn" 15, 1897, s. 113; R- Hbrkova, Hra-
nicka Keramika, Weisskirchen Keramik, „Prace Odboru Spolećen-
skych Ved v Olomoući" 20, 1960.
J. Kybalova, J. Novotn;i, Kamenina v Cechach a na Moraw, Kata-
log. UmeleckopHimyslove Muzeum w Praze 1987. Moravska Gale-
ria w Brne, 1987, s. 150; Kiss, op. cit., s. 28-29.
Na podstawie listów Bacciarellego do Stanisława Augusta z 1796 r.
Tadeusz Mańkowski {Królewska Fabryka Farfurowa w Belwede-
rze, „Sztuki Piękne" VIII, 1932, s. 73-90) podaje, że malarz Gerard
Bachmayer, po opuszczeniu fabryki fajansów w Częstochowie, służy
królowi od 28 lat. Z ta wiadomością łączy się druga: w 1769 r.
przechodzi do Belwederu modelarz Jan Waltzer, który po prze-
szkoleniu i 25 latach pracy w „Olisz" postanowi! założyć własny
zakład w Częstochowie. Ten sam okres przybycia do Częstocho-
wy Waltzera i Bachmayera może wskazywać, że obydwaj przyje-
chali z Holicza, a po nieudanym częstochowskim przedsięwzięciu
zatrudnili się w manufakturze królewskiej. Dodatkową hipotezę
wysuwa H. Chojnacka {Fajansepolskie XVIII i XIX wieku, Warsza-
wa 1981, s. 29), która uważa, że fajanse oznaczone literą B nie
muszą pochodzić z wytwórni w Białej Podlaskiej, jak to jest do-
tychczas przyjęte, ale mogły być wykonane w Belwederze. Szcze-
gółowa analiza fajansów oznaczonyych literą B, a stylowo bliskich
wyrobom śląskim, zwłaszcza z Glinicy, pozwoliłaby może na za-
kreślenie jeszcze szerszego, aż po Warszawę sięgającego wpływu
Holicza.
M. Starzewska, Zarys rozwoju śląskiego szkolnictwa w zakresie rze-
miosł artystycznych (1791-1945), „Roczniki Sztuki Śląskiej" XV,
1992, s. 14
Bimler, op. cit., s. 269
'Patrz przyp. 22.
Bimler, op. cit., s. 261.
Tamże, s. 272.
Tamże, s. 269; S. Strauss, KB. Endler, zapomniany sztycharzwro-
cławski, [w:] Kalendarz Wrocławski 1974, s. 299.
Boćek, op. cii., s. 42, il. 71-73.
Bimler, op. cii., s. 286-304; O. Bloch, Alt Ti/lowilzer-Keramik,
„Schlesische Monatshefle" 8, 1931, s. 67-72.
Sekta anabaptystów (nowochrzcieńców) powstała na pocz. XVI
w. w Szwajcarii. Radykalizm społeczny jej członków spowodował,
że zaczęto icli usuwać kolejno także i z sąsiadujących ze Szwajca-
rią krajów: Tyrolu, północnych Włoch, południowych Niemiec, a
także z Niderlandów. Anabaptyści zaczęli z końcem XVI w. osie-
dlać się na Morawach, a w latach czterdziestych XVII w. na Słowa-
cji i w Siedmiogrodzie, tworząc wspólnoty majątkowe, zakładając
własne dwory (stąd nazwa Habani - od „Haus haben"). Początko-
wo pilnie strzeżona w ceramicznych warsztatach habańskich tech-
nika wyrobu naczyń, wraz z rozpadaniem się samej sekty na prze-
łomie XVII i XVIII w., zaczęła stopniowo przenikać do miejsco-
wych warsztatów cechowych. Zob. A. Kudelkova, Morawska a
slovenskahabanskakeramika, Brno 1955;.I- Vydra, L. Kunz,Male-
rei aufVolksmajolika, von die Wiedertduferkeramikzur Volkskunst,
16S5-1925, Prag 1956; A. KudeIkova, M. Zeminova, Habanska
Fajans, katalog, Um&leckoprumysloue Muzeum w Praze, a v Brne,
1961; R. Hbrkova, Habani naMonwe. „Vlastivedny Ustav" 28, 1972,
s. 3-18.
B. Kristinkovich, Wiedertaufenchirurgen und ihre habaner Gejcis-
se, „Keramikfreunde der Schweiz" 52, 1960, s. 24-27.
Historia Śląska w zaiysie, pod red. K. Maleczyńskiego, I: Do roku
1763, Wrocław 1961, s. 388-394; tu także podana literatura doty-
cząca pobytu anabaptystów na Śląsku, ich wygnania z Moraw w
1528 r. oraz wyprowadzenia członków sekty ze Śląska w 1533 r.
przez Jakuba Huttera.
K. Ćernohorsky, Styky Morauy z Slezskem, „Ćasopis Slezskhego
Muzea" XTV/1, 1965, s. 44 il. 1. Butla, z kolekcji Minutoli, obecnie
znajduje się w zbiorach berlińskich. U góry butli napis: D. LAU-
RENTIUS JOANSTON ARCIIIPRESBYTER NAMSLAVIENSIS. Rów-
nie rzadkim przykładem ceramiki habańskiej, a związanym z Pol-
ską, jest dzban z herbem Leliwa w zbiorach wawelskich. Dzban
ten ofiarowany został Aleksandrowi Tarnowskiemu, wojewodzie
kijowskiemu, stryjowi Sydonii Ilłyeshazy, żony Gabriela Tarnow-
skiego - pana na Litwie i Orawie, zob. B. Kristinkovich, M. Piątkie-
wicz-Dereniowa, Dzban habański z herbem Leliwa w zbiorach
wawelskich, „Studia do Dziejów Wawelu" III, 1968, s. 503-508.
45 Strauss, Schlesische Keramik, kat. i il. 279; Muzeum Narodowe we
Wrocławiu nr inw. 1-1241.
"' Vydra i Kunz (op. cit., s. 14, il. 3) na przykładzie misy z 1660 r.
wskazują na stosowanie tego typu renesansowej dekoracji w Szwaj-
carii. Na śląskim dzbanie garncarz umieścił dodatkowo motywy
malowane z rożka, wyróżniające się zarówno kolorem, jak i kształ-
tem. Są to jasnożółte jakby wirujące rozety, pośrodku których
wpisano inicjały religijne, nie mające nic wspólnego z treścią wcze-
śniejszych napisów , odnoszących się jedynie do obrządku picia.
H. Landsfeld {Lidoue brncirslm a dzbankarswi, Praha 1950, il. 62)
publikuje talerz ozdobiony, tak jak śląski dzban, rozetami malo-
wanymi z rożka, określając je jako motyw morawski z XVIII w.
47 B. Mund, ZitlauerFayencen, „Wissenschaftliche Zeitschrift der Karl-
Marx-Universit;it" 5, 1955/1956, s. 311-314; tejże, Zitlauer Fayen-
cen, „Etnographika" I, 1959, s. 113-117.
48 Parę z nich znajduje się we Wrocławiu, a parę w zbiorach hambur-
skich, gdzie najpóźniej datowana patera - 1793 r.
49 Takie same patery o żeberkowym podziale na otoku znajdują się
w Muzeum Narodowym w Warszawie i w Kunstgewerbemuseum
w Berlinie.
50 Historia porcelany na Śląsku, choć najbogatsza w zachowane wy-
roby, ma nieliczne i fragmentaryczne opracowania. Brak ten tłu-
maczy się późnym zainteresowaniem historyków sztuki wiekiem
XIX, a zwłaszcza produkcją mniejszych zakładów fabrycznych.
Podaję ważniejsze pozycje w układzie chronologicznym: K. Brit-
ze, Freiwaldau, Rauscha 1905; F. Trudenbrodt, Die Porzellanin-
dustrie in Waldenburg, [w:] E. Stein, Waldenburg in Schlesien, Berlin
1925, s. 233-241; M. Rindfleisch, Chronik der Gemeinde und des
Badeortes Aliwassei; Waldenburg 1932; M. Kleinwachler, Komme-
rzienral Carl Tielsch zu seinem 50. Todestage, „Schlesien", 1935,
s. 45-47; O. Zullner, Kristerporzellanmanufaktur zu Waldenburg,
„Keramische Zeitschrift" 1953, s. 472-474; M. Bóhmelt, Die Po-
rzellanindustrie in Tiefenfurt, [w:] Der Bunzlauer Kreis an Bo-
ber und Queis, 1964; L. Chrościcki, Porcelana. Znaki wytwórni
europejskich, Warszawa 1974, s. 63-76; J. Tomaszewski, Porcela-
na wałbrzyska w XX wieku, mpis, praca magisterska w Instytu-
cie Historii Sztuki UWr. pod kierunkiem prof. M. Zlata, Wrocław
1977; B. Bator, Wzorniclteoprzemysłowe dolnośląskich zakładów
ceramicznych, mpis, praca magisterska w Instytucie Kulturo-
znawstwa UWr. pod kierunkiem prof. P. Banasia, Wrocław 1980;
Z.M. Stadnicki, Z karl historii Zakładów Porcelany Stołowej „ Wa-
wel", [w:] Informator branżowy IWP, Warszawa 1980; M. Sta-
rzewska, M. Jeżewska, Śląskaporcelana, Wrocław 1987; E. Tette,
Porze! la u manufaktur Carl Tielsch, Altwasser, „Keramos" 115,
1987; M. Robaszyńska, Ceramika w zbiorach Muzeum Okręgo-
wego w Wałbrzychu, Wałbrzych 1988; J. Sozańska, Śląskaporce-
lanaXIX/XX wieku, Wrocław 1991; E. Tette, Porzellanmanufak-
tur Carl Tielsch-Allwasser, Schónes und werWolles Porzellan aus
Schlesien, Husum 1992.
51 Nieco później niż w Wałbrzychu powstają fabryki: w Jedlinie Zdroju
(Charlottenbrunn) - w 1859; Jaworzynie Śląskiej (Kónigszelt) - w
1860; Brzegu (Brieg) - przed 1867; Kowarach (Schmiecleberg) -
w 1871; Stanowicach-Strzegomiu (Striegau) - w 1873; dwie w Szcza-
wienku (Nledersalzbrunn) - w 1882 i 1894. Bardziej odległą grupę
stanowiły fabryki powstające w północnych regionach Dolnego
Śląska: trzy w Parowej (Tiefenfurt) - w latach 1868, 1872, 1883; w
Gozdnicy (Freiwaldau) - w 1882; Żarach (Sorau) - w 1888. W
Gozdnicy, położonej na północ od Zgorzelca, Gottfried Herkner
miał założyć już w 1841 r. fabrykę porcelany, do której sprowadził
arkanistę Ch. Miihe z Magdeburga. Jest to jednak wiadomość ra-
czej mało prawdopodobna, powtarzana bez podania źródeł. Fa-
brykę w Magdeburgu założono w 1832 r. Nie są znane tak wcze-
sne wyroby porcelanowe z Gozdnicy; może chodziło tu raczej o
fajans delikatny, którego produkcja była także bardzo poszukiwa-
na. W Opolskiem powstała tylko jedna fabryka porcelany - w
Tułowicach, w 1860 r.; na Górnym Śląsku - dopiero w 1924 r.
1,2 Amlllcher Katalog der Schlesischen Industrie-Ausslellung, Breslau
1852, s. 54.
53 Preis-Verzeichnifś der Porzellan-Manufaktur Tielsch & C. Altwas-
ser zu Waldenburg in Schlesien. Cennik nie jest datowany. Opie-
rając się na otrzymanych przez zakład medalach przedstawionych
na tytułowej stronie oraz na stylistyce bogatej ornamentyki, która
licznie zdobi wiele stron tego wydawnictwa, data wpisana ręcznie
na karcie tytułowej - 1856 - wydaje się właściwa.
Bimler, op. cit., s. 239-254; Strauss, Zur Geschichte..., op. cit., s. 6-7.
C. Schlrek, Die Furstlich Dietrichsteinsche Fayencefabrik in Mdh-
risch Weisskirchen, „Mitteilungen des Mahrischen Museums fur
Kunsl und Gewerbe in Brunn" 15, 1897, s. 113; R- Hbrkova, Hra-
nicka Keramika, Weisskirchen Keramik, „Prace Odboru Spolećen-
skych Ved v Olomoući" 20, 1960.
J. Kybalova, J. Novotn;i, Kamenina v Cechach a na Moraw, Kata-
log. UmeleckopHimyslove Muzeum w Praze 1987. Moravska Gale-
ria w Brne, 1987, s. 150; Kiss, op. cit., s. 28-29.
Na podstawie listów Bacciarellego do Stanisława Augusta z 1796 r.
Tadeusz Mańkowski {Królewska Fabryka Farfurowa w Belwede-
rze, „Sztuki Piękne" VIII, 1932, s. 73-90) podaje, że malarz Gerard
Bachmayer, po opuszczeniu fabryki fajansów w Częstochowie, służy
królowi od 28 lat. Z ta wiadomością łączy się druga: w 1769 r.
przechodzi do Belwederu modelarz Jan Waltzer, który po prze-
szkoleniu i 25 latach pracy w „Olisz" postanowi! założyć własny
zakład w Częstochowie. Ten sam okres przybycia do Częstocho-
wy Waltzera i Bachmayera może wskazywać, że obydwaj przyje-
chali z Holicza, a po nieudanym częstochowskim przedsięwzięciu
zatrudnili się w manufakturze królewskiej. Dodatkową hipotezę
wysuwa H. Chojnacka {Fajansepolskie XVIII i XIX wieku, Warsza-
wa 1981, s. 29), która uważa, że fajanse oznaczone literą B nie
muszą pochodzić z wytwórni w Białej Podlaskiej, jak to jest do-
tychczas przyjęte, ale mogły być wykonane w Belwederze. Szcze-
gółowa analiza fajansów oznaczonyych literą B, a stylowo bliskich
wyrobom śląskim, zwłaszcza z Glinicy, pozwoliłaby może na za-
kreślenie jeszcze szerszego, aż po Warszawę sięgającego wpływu
Holicza.
M. Starzewska, Zarys rozwoju śląskiego szkolnictwa w zakresie rze-
miosł artystycznych (1791-1945), „Roczniki Sztuki Śląskiej" XV,
1992, s. 14
Bimler, op. cit., s. 269
'Patrz przyp. 22.
Bimler, op. cit., s. 261.
Tamże, s. 272.
Tamże, s. 269; S. Strauss, KB. Endler, zapomniany sztycharzwro-
cławski, [w:] Kalendarz Wrocławski 1974, s. 299.
Boćek, op. cii., s. 42, il. 71-73.
Bimler, op. cii., s. 286-304; O. Bloch, Alt Ti/lowilzer-Keramik,
„Schlesische Monatshefle" 8, 1931, s. 67-72.
Sekta anabaptystów (nowochrzcieńców) powstała na pocz. XVI
w. w Szwajcarii. Radykalizm społeczny jej członków spowodował,
że zaczęto icli usuwać kolejno także i z sąsiadujących ze Szwajca-
rią krajów: Tyrolu, północnych Włoch, południowych Niemiec, a
także z Niderlandów. Anabaptyści zaczęli z końcem XVI w. osie-
dlać się na Morawach, a w latach czterdziestych XVII w. na Słowa-
cji i w Siedmiogrodzie, tworząc wspólnoty majątkowe, zakładając
własne dwory (stąd nazwa Habani - od „Haus haben"). Początko-
wo pilnie strzeżona w ceramicznych warsztatach habańskich tech-
nika wyrobu naczyń, wraz z rozpadaniem się samej sekty na prze-
łomie XVII i XVIII w., zaczęła stopniowo przenikać do miejsco-
wych warsztatów cechowych. Zob. A. Kudelkova, Morawska a
slovenskahabanskakeramika, Brno 1955;.I- Vydra, L. Kunz,Male-
rei aufVolksmajolika, von die Wiedertduferkeramikzur Volkskunst,
16S5-1925, Prag 1956; A. KudeIkova, M. Zeminova, Habanska
Fajans, katalog, Um&leckoprumysloue Muzeum w Praze, a v Brne,
1961; R. Hbrkova, Habani naMonwe. „Vlastivedny Ustav" 28, 1972,
s. 3-18.
B. Kristinkovich, Wiedertaufenchirurgen und ihre habaner Gejcis-
se, „Keramikfreunde der Schweiz" 52, 1960, s. 24-27.
Historia Śląska w zaiysie, pod red. K. Maleczyńskiego, I: Do roku
1763, Wrocław 1961, s. 388-394; tu także podana literatura doty-
cząca pobytu anabaptystów na Śląsku, ich wygnania z Moraw w
1528 r. oraz wyprowadzenia członków sekty ze Śląska w 1533 r.
przez Jakuba Huttera.
K. Ćernohorsky, Styky Morauy z Slezskem, „Ćasopis Slezskhego
Muzea" XTV/1, 1965, s. 44 il. 1. Butla, z kolekcji Minutoli, obecnie
znajduje się w zbiorach berlińskich. U góry butli napis: D. LAU-
RENTIUS JOANSTON ARCIIIPRESBYTER NAMSLAVIENSIS. Rów-
nie rzadkim przykładem ceramiki habańskiej, a związanym z Pol-
ską, jest dzban z herbem Leliwa w zbiorach wawelskich. Dzban
ten ofiarowany został Aleksandrowi Tarnowskiemu, wojewodzie
kijowskiemu, stryjowi Sydonii Ilłyeshazy, żony Gabriela Tarnow-
skiego - pana na Litwie i Orawie, zob. B. Kristinkovich, M. Piątkie-
wicz-Dereniowa, Dzban habański z herbem Leliwa w zbiorach
wawelskich, „Studia do Dziejów Wawelu" III, 1968, s. 503-508.
45 Strauss, Schlesische Keramik, kat. i il. 279; Muzeum Narodowe we
Wrocławiu nr inw. 1-1241.
"' Vydra i Kunz (op. cit., s. 14, il. 3) na przykładzie misy z 1660 r.
wskazują na stosowanie tego typu renesansowej dekoracji w Szwaj-
carii. Na śląskim dzbanie garncarz umieścił dodatkowo motywy
malowane z rożka, wyróżniające się zarówno kolorem, jak i kształ-
tem. Są to jasnożółte jakby wirujące rozety, pośrodku których
wpisano inicjały religijne, nie mające nic wspólnego z treścią wcze-
śniejszych napisów , odnoszących się jedynie do obrządku picia.
H. Landsfeld {Lidoue brncirslm a dzbankarswi, Praha 1950, il. 62)
publikuje talerz ozdobiony, tak jak śląski dzban, rozetami malo-
wanymi z rożka, określając je jako motyw morawski z XVIII w.
47 B. Mund, ZitlauerFayencen, „Wissenschaftliche Zeitschrift der Karl-
Marx-Universit;it" 5, 1955/1956, s. 311-314; tejże, Zitlauer Fayen-
cen, „Etnographika" I, 1959, s. 113-117.
48 Parę z nich znajduje się we Wrocławiu, a parę w zbiorach hambur-
skich, gdzie najpóźniej datowana patera - 1793 r.
49 Takie same patery o żeberkowym podziale na otoku znajdują się
w Muzeum Narodowym w Warszawie i w Kunstgewerbemuseum
w Berlinie.
50 Historia porcelany na Śląsku, choć najbogatsza w zachowane wy-
roby, ma nieliczne i fragmentaryczne opracowania. Brak ten tłu-
maczy się późnym zainteresowaniem historyków sztuki wiekiem
XIX, a zwłaszcza produkcją mniejszych zakładów fabrycznych.
Podaję ważniejsze pozycje w układzie chronologicznym: K. Brit-
ze, Freiwaldau, Rauscha 1905; F. Trudenbrodt, Die Porzellanin-
dustrie in Waldenburg, [w:] E. Stein, Waldenburg in Schlesien, Berlin
1925, s. 233-241; M. Rindfleisch, Chronik der Gemeinde und des
Badeortes Aliwassei; Waldenburg 1932; M. Kleinwachler, Komme-
rzienral Carl Tielsch zu seinem 50. Todestage, „Schlesien", 1935,
s. 45-47; O. Zullner, Kristerporzellanmanufaktur zu Waldenburg,
„Keramische Zeitschrift" 1953, s. 472-474; M. Bóhmelt, Die Po-
rzellanindustrie in Tiefenfurt, [w:] Der Bunzlauer Kreis an Bo-
ber und Queis, 1964; L. Chrościcki, Porcelana. Znaki wytwórni
europejskich, Warszawa 1974, s. 63-76; J. Tomaszewski, Porcela-
na wałbrzyska w XX wieku, mpis, praca magisterska w Instytu-
cie Historii Sztuki UWr. pod kierunkiem prof. M. Zlata, Wrocław
1977; B. Bator, Wzorniclteoprzemysłowe dolnośląskich zakładów
ceramicznych, mpis, praca magisterska w Instytucie Kulturo-
znawstwa UWr. pod kierunkiem prof. P. Banasia, Wrocław 1980;
Z.M. Stadnicki, Z karl historii Zakładów Porcelany Stołowej „ Wa-
wel", [w:] Informator branżowy IWP, Warszawa 1980; M. Sta-
rzewska, M. Jeżewska, Śląskaporcelana, Wrocław 1987; E. Tette,
Porze! la u manufaktur Carl Tielsch, Altwasser, „Keramos" 115,
1987; M. Robaszyńska, Ceramika w zbiorach Muzeum Okręgo-
wego w Wałbrzychu, Wałbrzych 1988; J. Sozańska, Śląskaporce-
lanaXIX/XX wieku, Wrocław 1991; E. Tette, Porzellanmanufak-
tur Carl Tielsch-Allwasser, Schónes und werWolles Porzellan aus
Schlesien, Husum 1992.
51 Nieco później niż w Wałbrzychu powstają fabryki: w Jedlinie Zdroju
(Charlottenbrunn) - w 1859; Jaworzynie Śląskiej (Kónigszelt) - w
1860; Brzegu (Brieg) - przed 1867; Kowarach (Schmiecleberg) -
w 1871; Stanowicach-Strzegomiu (Striegau) - w 1873; dwie w Szcza-
wienku (Nledersalzbrunn) - w 1882 i 1894. Bardziej odległą grupę
stanowiły fabryki powstające w północnych regionach Dolnego
Śląska: trzy w Parowej (Tiefenfurt) - w latach 1868, 1872, 1883; w
Gozdnicy (Freiwaldau) - w 1882; Żarach (Sorau) - w 1888. W
Gozdnicy, położonej na północ od Zgorzelca, Gottfried Herkner
miał założyć już w 1841 r. fabrykę porcelany, do której sprowadził
arkanistę Ch. Miihe z Magdeburga. Jest to jednak wiadomość ra-
czej mało prawdopodobna, powtarzana bez podania źródeł. Fa-
brykę w Magdeburgu założono w 1832 r. Nie są znane tak wcze-
sne wyroby porcelanowe z Gozdnicy; może chodziło tu raczej o
fajans delikatny, którego produkcja była także bardzo poszukiwa-
na. W Opolskiem powstała tylko jedna fabryka porcelany - w
Tułowicach, w 1860 r.; na Górnym Śląsku - dopiero w 1924 r.
1,2 Amlllcher Katalog der Schlesischen Industrie-Ausslellung, Breslau
1852, s. 54.
53 Preis-Verzeichnifś der Porzellan-Manufaktur Tielsch & C. Altwas-
ser zu Waldenburg in Schlesien. Cennik nie jest datowany. Opie-
rając się na otrzymanych przez zakład medalach przedstawionych
na tytułowej stronie oraz na stylistyce bogatej ornamentyki, która
licznie zdobi wiele stron tego wydawnictwa, data wpisana ręcznie
na karcie tytułowej - 1856 - wydaje się właściwa.