Muzeum Narodowe <Breslau> [Hrsg.]; Muzeum Śla̜skie <Breslau> [Hrsg.]: Roczniki Sztuki Śląskiej (16.1997)

ROZPRAW

GRAŻYNA REGULSKA (Warszawa)

„CLENODIA AC ORNAMENTA ECCLESIAE HAEC ERANT". O PIERWOTNYCH ZASOBACH
GOTYCKIEGO ZŁOTNICTWA W SKARBCACH KOŚCIOŁÓW NA ŚLĄSKU

W swojej Descripcio Vratislavic z lat 1512-1513
Bartłomiej Stein napisał: „tantum certę ornatus auri,
argenti, gemmarum et margaritarum, vestium sacris in
edibus, ąuantum vix tercia reliąue provincie parte, quum
hinc eciam res omnes ejusmodi prc)fluxerunt"'. Co
oznacza, że gdyby dziś dało się ustalić liczbę wszystkich
wyrobów złotniczych, jakie za czasów Steina
przechowywano w kościołach i kaplicach wrocław-
skich, znalibyśmy mniej więcej jedną trzecią całych
zasobów gotyckiego złotnictwa na Śląsku. A ściślej -
jedną trzecią ogółu dzieł o charakterze liturgicznym
istniejących wówczas na tym obszarze.

Wśród wielu kategorii średniowiecznych źródeł do
dziejów Śląska i diecezji wrocławskiej podstawowe
znaczenie dla rekonstrukcji pierwotnej zawartości
skarbców kościelnych mają sporządzane przy różnych
okazjach inwentarze, w których rejestrowano przede
wszystkim liczbą przedmiotów składających się na
wyposażenie kościoła oraz rodzaj materiału użytego do
ich wykonania. Rzadziej znajdujemy w nich jeszcze
informacje dotyczące wagi lub wartości wymienianych
naczyń i sprzętów, czasu ich powstania, względnie
pozyskania do skarbca, oraz osoby fundatora. Do
zupełnych wyjątków natomiast należą opisy, które po-
zwalałyby na nie budzącą wątpliwości identyfikację
obiektów. Takie dokumenty zachowały się jednak tylko
dla niektórych świątyń Wrocławia.

Najwcześniejszy z nich to spisany ok. 1450 r. inwen-
tarz kaplicy cechu złotników przy kościele parafialnym
Św. Marii Magdaleny2. Z roku 1483 pochodzi obszerny
i później jeszcze uzupełniany spis wyposażenia kościoła
parafialnego p.w. Św. Elżbiety". Znane są ponadto
osobne inwentarze czterech znajdujących się przy tym
kościele kaplic - kaplicy cechu bogatych kramarzy z
lat 1494 i 1513', kaplicy Krappów z ok. 1518 r.\ kaplicy
Św. Anny z 1504 r.6 i kaplicy Mateusza Goldberga z
1514 r.7 Dwa ostatnie, zamieszczone w mszałach na-
leżących także do wyposażenia tych kaplic, nie były
dotychczas publikowane. W końcu wieku XV powstał
inwentarz dolnego kościoła kolegiaty p.w. Św. Krzyża",
a w 1521 r. - opis skarbca kościoła bernardynów p.w.
Sw. Bernardyna ze Sieny9. Ze spisanego w 1524 r.
inwentarza kościoła dominikanów p.w. Św. Wojciecha
publikowane były tylko fragmenty1". Jego pełny tekst

znamy jednak z odpisu przechowywanego obecnie w
Archiwum Państwowym we Wrocławiu". Z roku 1526
pochodzi inwentarz kościoła franciszkanów p.w. Św.
Jakuba12 oraz spis srebrnych naczyń będących własno-
ścią kościoła krzyżowców z czerwoną gwiazdą p.w.
Św. Macieja1-1. Następne to sporządzone w 1529 r.
inwentarze jeszcze trzech kościołów klasztornych -
joannitów p.w. Bożego Ciała", norbertanów p.w. Św.
Wincentego na Olbinie'^ i augustianów (kanoników
regularnych) p.w. P. Marii na Piasku"' - oraz dwóch
kościołów parafialnych: Św. Mikołaja1" i Św. Maury-
cego1".

Ważnych informacji dostarczają także urzędowe
wykazy tych sreber, które w latach 1526-1531 oddano
z kościołów wrocławskich na potrzeby miasta przygoto-
wującego się do wojny z Turkami. Poprzedzająca je
zwykle formuła wyjaśnia, że „nochgeschribene Stucke
dem gemeynenn nutze zu gutte auff vorrot an Korne,
Saltz, Arbs, Buchsen zu gissen und zu fassen, eysern
Kugeln zu schmiden, Puluer, lange Spisser getzelt, Wale
zu schutten, Mauern und andere notige der Stad bew,
Beuestung und Prouision gewant und gelegett haben".
Dokumenty te, zachowane w odpisach Samuela Benia-
mina Klosego z końca XVIII w., znajdują się dzisiaj w
zbiorach Archiwum Państwowego we Wrocławiu1''. Dla
kościoła parafialnego Św. Marii Magdaleny, kościoła
augustianów-eremitów p.w. Św. Doroty i Św. Stani-
sława, kościoła szpitalnego p.w. Św. Ducha, dwóch
kościołów cmentarnych - Św. Barbary i Św. Krzysztofa
- oraz niewielkiego kościoła Św. Klemensa, służącego
rybakom i Polakom, a także dla kaplicy p.w. Św. Jana
Chrzciciela i Św. Jana Ewangelisty w ratuszu wrocław-
skim są jednocześnie najstarszymi znanymi spisami
należących do nich kosztowności. Wymieniając skon-
fiskowane naczynia liturgiczne i ozdoby ołtarzowe,
skrupulatnie odnotowują ich łączną wagę. Osobno
podają także wagę użytych do wyrobu tych przed-
miotów drogich kamieni, pereł, szkła, kości i drewna
oraz usuniętych relikwii. Na końcu zaś to, co dla władz
miasta miało największe znaczenie - wagę uzyskanego
srebra i złota oraz jego wartość w guldenach. Według
późniejszych obliczeń Hermanna Markgrafa wyniosła
ona w sumie 12 796 guldenów 32 grosze i 4 halerze, z
czego ponad połowę, bo aż 7 000 guldenów, zebrano