Muzeum Narodowe <Breslau> [Hrsg.]; Muzeum Śla̜skie <Breslau> [Hrsg.]: Roczniki Sztuki Śląskiej (16.1997)

MAREK PIERZCHAŁA (Wrocław)

HUMANISTYCZNE TREŚCI W ŚLĄSKICH EPITAFIACH DOBY RENESANSU

W badaniach sztuki śląskiej schyłku średniowiecza nym postrzeganiem struktury świata: z Bogiem jako
i czasów nowożytnych szczególnie często mamy do najwyższym władcą na szczycie. Sceny figuralne obra-
czynienia z zabytkami, dla których przyjęło się stoso- żują więc stosunek typu lennik - senior między osobą
wanie terminu epitafium. Historycy sztuki zadali sobie zmarłego a Bogiem, wraz z wszelkimi tego stosunku
wiele trudu by precyzyjnie określić zakres desygna- akcesoriami. Zmarły klęczy z dłońmi złożonym, w ge-
tów tego pojęcia i zbudować jego zadowalającą defini- ście poddania błagając Pana o miłosierdzie: „Miserere
cję. Różnice stanowisk wynikają z przeciwstawnych mei Deus", w chwili gdy On wyrokuje o losie duszy,
tendencji zmierzających do ujęcia logicznie spójną de- Adresat błagania występuje w pełne, chwale swego
finicją niesłychanie różnorodnych przedmiotów, trądy- majestatu czy to jako Dzieciątko Jezus na kolanach Mani
cyjnie słowem tym określanych, by stworzyć skuteczne - Stolicy Mądrości, czy jako Trójca Święta z wysokości
narzędzie do porządkowania materiału zabytkowego. Tronu Łaski, czy jako Zbawiciel wywyższony na krzy-
Często wiedzie to na manowce terminologiczne lub do żu, czy też Sędzia Sądu Ostatecznego. Zmarłego klę-
apriorycznego budowania prostej definicji ponad za- czącego przed tronem wspierają jego patron, imienni,
kościami nauki, jednym z zadań postawionych sobie patroni dobrej śmierci, a zwłaszcza najważniejszy orę-
Przez autora niniejszego artykułu jest próba wyciągnię- downik - Matka Boża. Ich protekcyjne gesty są efek-
cia wniosków z faktów w większości mniej lub bar- tern modlitw zanoszonych w intenc,. zmarłego przez
dziej znanych, lecz, jak się wydaje, w niewystarczają- żywych, modlitw, o które pros, zmarły lub fundator
cym stopniu uwzględnianych, wniosków, które mogą inskrypcją towarzyszącą obrazowi: „Orate Deum pro
okazać się praktycznie przydatne metodologicznie i ter- eo". Fundowane w XV wieku w związku ze śmiercią
minologicznie, które mogą dać szansę wyjaśnienia przy- przedstawienia obrazowe były więc obiektami dewocj,
najmniej niektórych wątpliwości i jasnego zarysowania o charakterze hierarchicznym i P^ekcyjnym
osadniczych konturów tej części obrazu przeszłości Ostatnie dekady średniowiecza dokonały p.zek zta -
artystycznej. Spróbujmy zacząć od takiej właśnie synte- ceń tego schematu*. Istotną rolę zaczęły odgrywać ^hu-
cznej charakterystyki zjawiska zwanego epitafium. manistyczne elementy tkwiące w emocjonalne, zbhza-

Uwagę historyków sztuki skupiają głownie epitafia jącej się do mistycyzmu, ™d^™ ™ZS^X

obrazowe' rzeźbLe lub malowane, łączące w zrów- ności końca wieków średnich jak , w ^duhfeych

noważonej proporcji treści sepulkralne i sakralne wy- się na nią oddziaływaniach ku tury .enesansu. Zostaną

^żone słowem" obrazem, składające sie na prawdzi- one dalej przedstawione na kilku przykładach. Tu wy-

chrześcijański pomnik („christlische Gedechtnus"). pada jedynie zasygnalizować fakt szerokiego korzysta-
jąc średniowieczna genealogię epitafium obrazo- nia z przedstawień narracyjnych oraz elementów ro-

WpJ . i , • ■ „^wwipku dzaiowych w połączeniu z podkreślaniem ludzkiej na-

cgo wskazu e sie na ukształtowanie się go w wieku cizajuw y«.u i ! i

Xiv ,\ ■ ■ .,™ trt tnrv Zbawiciela i emocjonalnych aspektów jego ofiary,

A1v na terenie Niemiec2, choć ostatnio zwrócono tez tury /-Dd-wicicia ' ' ...

uw-Jr, ' " , . ^i,„i,,n-i rn wyraźnie prowadziło do odejścia od dewocyjnego i

uwagę na wcześniejszą obecność dzieł tego rodzaju na co wyraźnie \nu ^ £

drenie krajów romańskich' Formalne i ideowe źródła prezentacyjno-protekcyjnego schematu pomnika obra-

k°ncepCji ą odnajdywane w nastawach ołtarzowych, zowego, choć nieprzypadkowo na przełomie w.ekow

"bazach wot^nych i przedstawieniach fundacyjnych. właśnie owa protekcyjnosc wydaje się —c, sko-

Najistotniejsze jest zwrócenie uwagi na tożsamość celu ro sami protektorzy stal. się wiernym tak bliscy,
fcndacji epitafin^h i innych fundacji religijnych rozu- Zwykło się P^f^^^^^Z

^nych jako środek prowadzący do uzyskania zba- nalne epitafium m ^

Wienia duszy Związek fundacji z miejscem pochówku ków średn.owiecza, główny mechanizm tych zmian
cy. r , y' aw14zck lunuacji z. mu.) i reformie wyznaniowe5. Zreformowana wia-

CZY faktem śmierci nadawał iei iedynie charakter gro- widząc w rerormie wyawu " J .....

bowy czv , r. naaawat ,e| 1 ■ ra odrzuciła rozumienie fundacji religijnej jako zasług.,

yepitanjny. ^kluczyła dewocyjne funkcjonowanie obrazu, znacze-

Przedstawienia epitafiów piętnastowiecznych mają wyKiuczyia acwu y) świetvch i kon

W ^ej istocie charakter feudalny, zgodny z hierarchicz- nie modlitwy w intenc,. zmarłych, kult świętych . kon