Muzeum Narodowe <Breslau> [Hrsg.]; Muzeum Śla̜skie <Breslau> [Hrsg.]: Roczniki Sztuki Śląskiej (16.1997)

50

Romuald Kaczmarek

przedstawieniem, co da się odczytać jako rodzaj ukło-
nu stosowanego w heraldyce.

W poszukiwaniu osoby lub instytucji w średnio-
wiecznym Wrocławiu, z którą można by związać tarczę
z wyobrażeniem krzyża, odrzucić trzeba zakony krzy-
żacki i maltański. Ten pierwszy, co prawda, miał tutaj
swój dom, ale stał on w okolicy kościoła Św. Marii Mag-
daleny20. Z kolei typowy krzyż joannitów różni się za-
sadniczo od tu omawianego, a wrocławska siedziba
zakonu znajdowała się, jak wiadomo, naprzeciw joan-
nickiego kościoła p.w. Bożego Ciała21.

4. Zwornik z herbem biskupstwa litomyskiego (?) (por. il. 2: I, 3).
Fol. R. Kaczmarek

5. Zwornik z herbem biskupstwa Trebinje (?) (por. il. 2: I, 1). Fot. R.
Kaczmarek

6. Zwornik z trzema głowami (por. il. 2: I, 2). Fot. R. Kaczmarek

Krzyża w herbie używali też biskupi czeskiego Li-
tomyśla. W formie bardzo podobnej do występującego
na wrocławskim zworniku ukazany jest krzyż na zwor-
nikach sklepień kaplicy zamkowej w Śternberku oraz
krużganków tamtejszego klasztoru augustianów kano-
ników regularnych, budowli powstałych za Alberta II
ze Śternberku, biskupa litomyskiego w latach 1364-
136822. Wcześniejszy przykład, z ok. 1351-1360 r., znaj-
duje się w galerii herbowej na zamku Lauf w pobliżu
Norymbergi23. Wskazanie tutaj akurat na mało znany
średniowieczny herb biskupstwa litomyskiego i wybra-
nie go spośród wielu innych podobnych nie jest przy-
padkowe. Ów herb umieszczony na zamku Lauf po-
chodzi z czasów poprzednika biskupa Alberta II, któ-
rym był bardzo blisko związany ze Śląskiem i z Wrocła-
wiem Jan ze Środy. Jan na początku swojej kariery był
proboszczem w Środzie Śląskiej, a później, gdy pełnił
funkcję kanclerza u króla i późniejszego cesarza Karola
IV, piastował również między innymi godność biskupa
litomyskiego w latach 1353-136424. Jako biskup wła-
śnie ukazany jest na marginesie jednej z kart Liber Via-
ticus. Herbowi osobistemu towarzyszy tu herb diecezji,
której był wówczas włodarzem - złoty krzyż o ramio-
nach dochodzących do krawędzi czarnej tarczy i o pro-
porcjach zbliżonych do herbu z Wrocławia2,5. Cały czas
jednak Jan ze Środy pozostawał w kontakcie z wro-
cławską diecezją, z której biskupem, Przecławem z Po-
gorzeli, łączyły go więzy przyjaźni. Jeszcze w roku 1349
Karol IV przekazał Janowi skonfiskowany w 1345 r.
dom na rogu obecnej ul. Kuźniczej i Uniwersyteckiej,
w którym mieścić się miała wcześniej szkoła żydow-
ska. Dom ten biskup Jan przekazał w 1354 r. Żydowi
imieniem Izaak26. Z 2 grudnia 1357 r. pochodzi wzmian-
ka o Janie Berwici (zm. po 1389), kanoniku wrocław-
skiej kolegiaty Św. Krzyża, a od 1361 r. również kate-
dralnym, któty określany jest jako oficjał biskupa lito-
myskiego27.

Jan ze Środy niewątpliwie potrzebował dla siebie
we Wrocławiu jakiejś siedziby, która zapewniałaby mu
nie tylko nocleg, ale też byłaby odpowiednio repre-
zentacyjna. Czyż nie jest prawdopodobne, że znalazł
takową w domu swego rodzonego brata, Macieja, któ-
ry za jego wstawiennictwem został w 1355 r. tytular-
nym biskupem Trebinje i zarazem zastępcą Jana na bi-
skupstwie litomyskim w trakcie jego wyjazdów oraz
który od 1362 r. był biskupem sufraganem we Wrocła-
wiu ?2S. Jeśli był to dom położony naprzeciw kościoła
Św. Macieja, który — jak wspomniałem - brat Jana ze
Środy, Maciej, przejął jako biskup Trebinje w kwietniu
1363 r., i jeśli zatem przyjąć, że tarcza z krzyżem na
zworniku sklepiennym w sali o jednym słupie jest her-
bem biskupstwa litomyskiego, to przez analogię tarcza
druga, ze skrzyżowanymi kluczami i pękiem pawich
piór, powinna być herbem tytularnego biskupstwa Tre-
binje. Niestety, nie jest znany herb tego biskupstwa, a
na pieczęci biskupa Macieja, której dwa egzemplarze
zachowały się przy dokumentach z lat 1361 i 1363, wi-
dnieje wyobrażenie Marii z Dzieciątkiem siedzącej na
architektonicznym tronie29. Motyw taki jest dosyć po-
pularny na pieczęciach niższego duchowieństwa (ple-