DOI Artikel:
Miscellanea
DOI Artikel:Pierzchała, Marek: Humanistyczne treści w śląskich epitafiach doby renesansu
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.13593#0108
104
Marek Pierzchała
tystyczne Andrzeja Jerina, biskupa wrocławskiego 1586-1596,
„Roczniki Sztuki Śląskiej" 13, 1983, s. 71, pisząc o kręgu osób sku-
pionych wokół dworu biskupiego.
57 S. Grunaeus, Basilensium Monumentorum Antigrapha P.P. aSim.
Grunaeo, Lignicii 1602 - dziełko liczące 96 stron, poprzedzone
wstępem Nicolausa Ludovikusa, rektora szkoły legnickiej.
58 Tegoż, Monumentorum Silesiae Pericula Exposita a Sim. Grunaeo
L., Lignicii 1602 - na 48 stronach opublikowane odpisy inskrypcji
ze śląskich nagrobków, a także z domów, bibliotek i szkół; tegoż,
Silesiae Monumentorum Antigrapha cum Miscellaneorum Epeisag-
mate e superiorum annorum perergis suis recensuit et classibus
distinxitN.N., Lignicii [b.r.J - ośmiostronicowe uzupełnienie wcze-
śniejszego zbioru odpisami epitafiów osób blisko związanych z
autorem i zmarłych przed 1617.
59 Tegoż, Monumenta et inscriptiones, rkps. w Bibliotece Uniwersy-
teckiej we Wrocławiu, Akc. 1950/781: T.I.: Monumenta in Germa-
nia, aliis regionibus reperta, k. 107-272; Monumenta in Polonia
reperta, od k. 273; rękopis poprzedzony wklejonymi w karty stro-
nicami Basilensia monumentorum... por. przyp. 59. T.2, cz. 1 i 2:
Monumenta et Inscriptiones in Silesia Collectae; rękopis poprze-
dzony wklejonymi w karty stronicami Silesiae Monumentorum
Antigrapha... - por. przyp. 60.
60 Mathias Machner, Epigramma Sepulcrale CollectaneisMonumen-
torum et Jnscriptionum Silesiae, przed 1662, rkps w Bibliotece
Uniwersyteckiej we Wrocławiu, sygn. R 648.
"' Gette (?), op.cit.
62 Znaczenie humanizmu dla sztuki śląskiego renesansu wielokrot-
nie podkreślał M. Zlat, stwierdzając jednak, że w epitafiach obra-
zowych jedynie obecny w nich od samego początku wątek kome-
moratywny stanowi o ich relacjach z tym kręgiem wartości i uzna-
jąc ich programy za generalnie zachowawcze. Por. Zlat, Sztuka
renesansu i manieryzmu 1500-1650, [w:] Sztuka Wrocławia. Pod
red. T. Broniewskiego i M. Zlata, Wrocław-Warszawa -Kraków 1967,
s. 197 oraz tenże, Śląska rzeźba nagrobkowa..., s. 32-33 - „Treści
humanistyczne nie miały tu szerszego dostępu [...]. Humanistycz-
na tendencja treści epitafiów nie wykracza poza świadomy wybór
z Pisma Św. i aktualizację motywów o uniwersalnej wartości dy-
daktycznej."
83 J. Harasimowicz, Treści i funkcje sztuki śląskiej reformacji (1520-
1650), Wrocław 1986, s. 47, przyp. 177.
Steinborn, kat. 15, MNWr., inw. VIII-2659.
65 Grunaeus, Monumenta et inscriptionis..., t. 2, k. 6lr.
66 Harasimowicz, Kasper Berger i rzeźba legnicka schyłku XVI w.,
„Biuletyn Historii Sztuki", 42, 1980, 2, s. 108, przyp. 14, ii. 2.
67 Steinborn, kat. 54.
68 Steinborn, kat. 71.
69 Gotyckie epitafia..., 2, s. 23, przyp. 68. Na terenie Niemiec odnoto-
wano nieco wcześniejsze posłużenie się tym terminem, już przy
końcu XV wieku - M. Burhard-Meier, Dasspdtmittelalterliche Wand-
denkmal in Deutschland wid den Niederlanden. Studien zur Ty-
pengeschichte des „Epitaphs", Diss. Univ. Freiburg i. Br., 1955.
70 Luchs, Die Denkmdler... poz. 50; Gotyckie epitafia..., 3, kat. III.12,
obecnie w Muzeum Okręgowym w Toruniu.
'' A. Schultz, Urkundliche Geschichte der BreslauerMaler-Innung in
den Jahren 1345 bis 1523, Breslau 1866, s. 123; Gotyckie epita-
fia..., 3, kat. V.3, obecnie w MNWr., inw. XI-406.
72 Zwrócił na to uwagę T. Dobrzeniecki, op.cit. s. 22-23, sygnalizując
też wczesne użycie tego określenia w epitafium Pretwicza. Próbę
praktycznego uporządkowania terminologii z uwzględnieniem li-
terackiego rodowodu hasła „epitafium" podejmuje K. Cieślak, Lu-
terańskie epitafia obrazoiue w kościołach Gdańska (1556-1680),
„Biuletyn Historii Sztuki" 45, 1983, 3-4, s. 293-296.
73 M. Walicki, Epitafium polskiego ucznia Filelfa, [w:] tegoż, Złoty
widnokrąg, Warszawa 1965, s. 129-141.
74 Luchs, Die Denkmdler..., poz. 50 - pełny tekst nie zachowanej
tablicy inskrypcyjnej z niemieckim tłumaczeniem.
75 Gotyckie epitafia..., 2, s. 6. Nie ma powodu, by pomnikom in-
skrypcyjnym odbierać określenie „epitafium" (Cieślak, op. cit., s.
296), skoro one właśnie najbliższe są wyjściowej, pierwotnej ko-
notacji słowa.
76 Zlat, Śląska rzeźba nagrobkowa..., s. 35-37, zestawiając te pomni-
ki łączy ich powstawanie jedynie z protestanckim akcentem na
słowie jako głównym narzędziu wiary, pomijając czynnik wykształ-
cenia i kultury humanistycznej.
77 Steinborn, s. 35, wskazuje w tej ewolucji na czynnik stylistyczny i
wyznaniowy, podobnie Zlat (por. przyp. 76) ij. Białostocki, Kom-
pozycja emblematyczna epitafiów śląskich XVI w., [w:] Ze studiów
nad sztuką XVI wieku..., s. 93-
78 Np. epitafium Jodoka Putridy (z 1 ćw. XVI w.) z wierszowaną
"humanistyczną" inskrypcją, zob. Gotyckie epitafia..., 3, kat. 1.22;
epitafium Vincentiusa Partscha (zm.1505), zob. Luchs, Die Denk-
mdler..., poz. 256. W epitafium Mikołaja Lindnera (zm.1511) - mo-
dlitwa, zob. Wackernagel, op. cit., poz. 5. Zob. też niżej uwagi o
epitafium Kuchlera i Venedigera.
79 Wszechstronne analogie między epitafium obrazowym a emble-
matem omawia Białostocki, op.cit., s. 77-93.
80 Por. przyp. 71. Określenie „epitafium" było później używane czę-
sto w inskrypcjach na tych pomnikach. Z zachowanych można
wymienić np.: epitafium Krzysztofa Scheurla (1537), Georga Au-
ersberga (zm.1587), Zygmunta Burghausa (1592), Mikołaja Hart-
lieba (zm.l606) - obecnie MNWr., inw. VIII-2652, i Krzysztofa
Heinricha („zu Ehren und Gedechtniiss ist Ihnen disse Epitaphium
aufgerichtet den 12 Marty Anno 1616") w zbiorach Muzeum Archi-
diecezjalnego we Wrocławiu.
81 Pamiętając o niechybnej śmierci Pretwicz dokonał w 1504 r. trzech
fundacji, które sto lat później wylicza Grunaeus, Monumenta et
inscriptiones..., k. 78v., spisując inskiypcje umieszczone „in Tabu-
lae", „In Saxo" oraz „In Orichalco". Literackie epicedium zostało
umieszczone na tablicy mosiężnej:
„Quisquis ab occasu properas huc, quisquis aborta
Axe vel a gelido, sive calente polo.
Flecte precor geminos carmen lecturus ocellos,
Sortis et humanae flebilis esto memor.
Sacra dedi, tractans sacra, dux sacer, ipse sacerdos
Me vermes opicant, pulvis et umbra teror.
Ergo Maria tuum natum deposce, reatus
Ut tollat, mea spes unica, vita, salus.
Johannes Pretwitz Ecclesiae majoris Vratisl.
vicarius obiit an. 1522. Mens. Januar. die 27".
82 Zjawisko zerwania relacji między przedstawieniem religijnym a
wizerunkami zmarłych w epitafiach początku XVI w. słusznie uznał
za istotne i nowe Białostocki, op. cit., s. 79-Jako zachowawcze inter-
pretuje to zjawisko Zlat, Sztuka renesansu i manieryzmu..., s. 197.
83 Por. Gotyckie epitafia..., 2, s. 11-12.
84 Dobrzeniecki, op.cit., s. 62 nie znajduje analogii ikonograficznych
w badanym zespole. Ten sam temat zastosowano współcześnie
we Wrocławiu w dwóch jeszcze nie zachowanych epitafiach: nie-
określonej rodziny (1502) i Stenzla Wustehube (po 1500), zob.
Gotyckie epitafia..., 3, kat. X.l i III.9.
85 Epitafia: Jakuba Paulewskiego (określane dawniej jako epitafium
Knybanta, zob. Gotyckie epitafia..., 3, kat. IX.1), Hansa Starczedla
(Steinborn, kat. 2 i 3, MNWr., inw. XI-383 i IX-380) oraz kamienne
epitafium Małgorzaty Irmisch (1517 Gotyckie epitafia..., 3, kat. V.6).
86 T. Dobrzeniecki, Scena w Betanii. Ze studiów nad ikonografią sztuki
polskiej XVI wieku, [w:] Ze studiów nad sztuką XVI wieku..., s. 95-
109.
87 Steinborn, kat. 4. Dolna część epitafium nie zachowała się. Jej
kształt znamy z dawniejszych publikacji, a treść inskrypcji z ręko-
pisu Gettego (?), op.cit. k. 98r.: „Christus flagellatus / hominem
alloąuitur. / O miser, o vermis que gestes insignia cerne / De
spinis factum est, en diadema meum / Et latro liberabit (?) cum me
sentencia damnet / Pro multis vivis, victima cedor ego / Disce meo
exemplo dulcis genitricis acerbo / Luctu cur paciar discito tanta
mea".
88 Fundator wyraził w ten sposób stanowisko polemiczne w stosun-
ku do luterańskiej koncepcji mszy świętej propagowanej we Wro-
cławiu przez Johanna Hessa, który już rok po fundacji tego epita-
fium objął parafię Św. Marii Magdaleny.
89 Steinborn, kat. 54.
90 Wypadałoby tytułować obraz jako Odnalezienie Jezusa w Świąty-
ni, akcentując główne przesłanie treściowe.
91 Łuk. 2, 49.
92 Por. Aries, op. cit., s. 308.
93 Metoda kadrowania figur pierwszego planu do popiersia była zna-
na we Włoszech już w XV w., a szeroko stosowana przez manie-
rystów, m.in. w kręgu rudolfińskim. Na Śląsku użył jej Bartłomiej
Fichtenberger w ołtarzu głównym katedry wrocławskiej (1591), W
•Gdańsku - Anton Molier {Budowa świątyni, 1601). W epitafium
synów Helmricha, podobnie jak w tamtych przykładach, zastoso-
wano ją dla zaznaczenia złożoności dzieła: portret w scenie ewan-
Marek Pierzchała
tystyczne Andrzeja Jerina, biskupa wrocławskiego 1586-1596,
„Roczniki Sztuki Śląskiej" 13, 1983, s. 71, pisząc o kręgu osób sku-
pionych wokół dworu biskupiego.
57 S. Grunaeus, Basilensium Monumentorum Antigrapha P.P. aSim.
Grunaeo, Lignicii 1602 - dziełko liczące 96 stron, poprzedzone
wstępem Nicolausa Ludovikusa, rektora szkoły legnickiej.
58 Tegoż, Monumentorum Silesiae Pericula Exposita a Sim. Grunaeo
L., Lignicii 1602 - na 48 stronach opublikowane odpisy inskrypcji
ze śląskich nagrobków, a także z domów, bibliotek i szkół; tegoż,
Silesiae Monumentorum Antigrapha cum Miscellaneorum Epeisag-
mate e superiorum annorum perergis suis recensuit et classibus
distinxitN.N., Lignicii [b.r.J - ośmiostronicowe uzupełnienie wcze-
śniejszego zbioru odpisami epitafiów osób blisko związanych z
autorem i zmarłych przed 1617.
59 Tegoż, Monumenta et inscriptiones, rkps. w Bibliotece Uniwersy-
teckiej we Wrocławiu, Akc. 1950/781: T.I.: Monumenta in Germa-
nia, aliis regionibus reperta, k. 107-272; Monumenta in Polonia
reperta, od k. 273; rękopis poprzedzony wklejonymi w karty stro-
nicami Basilensia monumentorum... por. przyp. 59. T.2, cz. 1 i 2:
Monumenta et Inscriptiones in Silesia Collectae; rękopis poprze-
dzony wklejonymi w karty stronicami Silesiae Monumentorum
Antigrapha... - por. przyp. 60.
60 Mathias Machner, Epigramma Sepulcrale CollectaneisMonumen-
torum et Jnscriptionum Silesiae, przed 1662, rkps w Bibliotece
Uniwersyteckiej we Wrocławiu, sygn. R 648.
"' Gette (?), op.cit.
62 Znaczenie humanizmu dla sztuki śląskiego renesansu wielokrot-
nie podkreślał M. Zlat, stwierdzając jednak, że w epitafiach obra-
zowych jedynie obecny w nich od samego początku wątek kome-
moratywny stanowi o ich relacjach z tym kręgiem wartości i uzna-
jąc ich programy za generalnie zachowawcze. Por. Zlat, Sztuka
renesansu i manieryzmu 1500-1650, [w:] Sztuka Wrocławia. Pod
red. T. Broniewskiego i M. Zlata, Wrocław-Warszawa -Kraków 1967,
s. 197 oraz tenże, Śląska rzeźba nagrobkowa..., s. 32-33 - „Treści
humanistyczne nie miały tu szerszego dostępu [...]. Humanistycz-
na tendencja treści epitafiów nie wykracza poza świadomy wybór
z Pisma Św. i aktualizację motywów o uniwersalnej wartości dy-
daktycznej."
83 J. Harasimowicz, Treści i funkcje sztuki śląskiej reformacji (1520-
1650), Wrocław 1986, s. 47, przyp. 177.
Steinborn, kat. 15, MNWr., inw. VIII-2659.
65 Grunaeus, Monumenta et inscriptionis..., t. 2, k. 6lr.
66 Harasimowicz, Kasper Berger i rzeźba legnicka schyłku XVI w.,
„Biuletyn Historii Sztuki", 42, 1980, 2, s. 108, przyp. 14, ii. 2.
67 Steinborn, kat. 54.
68 Steinborn, kat. 71.
69 Gotyckie epitafia..., 2, s. 23, przyp. 68. Na terenie Niemiec odnoto-
wano nieco wcześniejsze posłużenie się tym terminem, już przy
końcu XV wieku - M. Burhard-Meier, Dasspdtmittelalterliche Wand-
denkmal in Deutschland wid den Niederlanden. Studien zur Ty-
pengeschichte des „Epitaphs", Diss. Univ. Freiburg i. Br., 1955.
70 Luchs, Die Denkmdler... poz. 50; Gotyckie epitafia..., 3, kat. III.12,
obecnie w Muzeum Okręgowym w Toruniu.
'' A. Schultz, Urkundliche Geschichte der BreslauerMaler-Innung in
den Jahren 1345 bis 1523, Breslau 1866, s. 123; Gotyckie epita-
fia..., 3, kat. V.3, obecnie w MNWr., inw. XI-406.
72 Zwrócił na to uwagę T. Dobrzeniecki, op.cit. s. 22-23, sygnalizując
też wczesne użycie tego określenia w epitafium Pretwicza. Próbę
praktycznego uporządkowania terminologii z uwzględnieniem li-
terackiego rodowodu hasła „epitafium" podejmuje K. Cieślak, Lu-
terańskie epitafia obrazoiue w kościołach Gdańska (1556-1680),
„Biuletyn Historii Sztuki" 45, 1983, 3-4, s. 293-296.
73 M. Walicki, Epitafium polskiego ucznia Filelfa, [w:] tegoż, Złoty
widnokrąg, Warszawa 1965, s. 129-141.
74 Luchs, Die Denkmdler..., poz. 50 - pełny tekst nie zachowanej
tablicy inskrypcyjnej z niemieckim tłumaczeniem.
75 Gotyckie epitafia..., 2, s. 6. Nie ma powodu, by pomnikom in-
skrypcyjnym odbierać określenie „epitafium" (Cieślak, op. cit., s.
296), skoro one właśnie najbliższe są wyjściowej, pierwotnej ko-
notacji słowa.
76 Zlat, Śląska rzeźba nagrobkowa..., s. 35-37, zestawiając te pomni-
ki łączy ich powstawanie jedynie z protestanckim akcentem na
słowie jako głównym narzędziu wiary, pomijając czynnik wykształ-
cenia i kultury humanistycznej.
77 Steinborn, s. 35, wskazuje w tej ewolucji na czynnik stylistyczny i
wyznaniowy, podobnie Zlat (por. przyp. 76) ij. Białostocki, Kom-
pozycja emblematyczna epitafiów śląskich XVI w., [w:] Ze studiów
nad sztuką XVI wieku..., s. 93-
78 Np. epitafium Jodoka Putridy (z 1 ćw. XVI w.) z wierszowaną
"humanistyczną" inskrypcją, zob. Gotyckie epitafia..., 3, kat. 1.22;
epitafium Vincentiusa Partscha (zm.1505), zob. Luchs, Die Denk-
mdler..., poz. 256. W epitafium Mikołaja Lindnera (zm.1511) - mo-
dlitwa, zob. Wackernagel, op. cit., poz. 5. Zob. też niżej uwagi o
epitafium Kuchlera i Venedigera.
79 Wszechstronne analogie między epitafium obrazowym a emble-
matem omawia Białostocki, op.cit., s. 77-93.
80 Por. przyp. 71. Określenie „epitafium" było później używane czę-
sto w inskrypcjach na tych pomnikach. Z zachowanych można
wymienić np.: epitafium Krzysztofa Scheurla (1537), Georga Au-
ersberga (zm.1587), Zygmunta Burghausa (1592), Mikołaja Hart-
lieba (zm.l606) - obecnie MNWr., inw. VIII-2652, i Krzysztofa
Heinricha („zu Ehren und Gedechtniiss ist Ihnen disse Epitaphium
aufgerichtet den 12 Marty Anno 1616") w zbiorach Muzeum Archi-
diecezjalnego we Wrocławiu.
81 Pamiętając o niechybnej śmierci Pretwicz dokonał w 1504 r. trzech
fundacji, które sto lat później wylicza Grunaeus, Monumenta et
inscriptiones..., k. 78v., spisując inskiypcje umieszczone „in Tabu-
lae", „In Saxo" oraz „In Orichalco". Literackie epicedium zostało
umieszczone na tablicy mosiężnej:
„Quisquis ab occasu properas huc, quisquis aborta
Axe vel a gelido, sive calente polo.
Flecte precor geminos carmen lecturus ocellos,
Sortis et humanae flebilis esto memor.
Sacra dedi, tractans sacra, dux sacer, ipse sacerdos
Me vermes opicant, pulvis et umbra teror.
Ergo Maria tuum natum deposce, reatus
Ut tollat, mea spes unica, vita, salus.
Johannes Pretwitz Ecclesiae majoris Vratisl.
vicarius obiit an. 1522. Mens. Januar. die 27".
82 Zjawisko zerwania relacji między przedstawieniem religijnym a
wizerunkami zmarłych w epitafiach początku XVI w. słusznie uznał
za istotne i nowe Białostocki, op. cit., s. 79-Jako zachowawcze inter-
pretuje to zjawisko Zlat, Sztuka renesansu i manieryzmu..., s. 197.
83 Por. Gotyckie epitafia..., 2, s. 11-12.
84 Dobrzeniecki, op.cit., s. 62 nie znajduje analogii ikonograficznych
w badanym zespole. Ten sam temat zastosowano współcześnie
we Wrocławiu w dwóch jeszcze nie zachowanych epitafiach: nie-
określonej rodziny (1502) i Stenzla Wustehube (po 1500), zob.
Gotyckie epitafia..., 3, kat. X.l i III.9.
85 Epitafia: Jakuba Paulewskiego (określane dawniej jako epitafium
Knybanta, zob. Gotyckie epitafia..., 3, kat. IX.1), Hansa Starczedla
(Steinborn, kat. 2 i 3, MNWr., inw. XI-383 i IX-380) oraz kamienne
epitafium Małgorzaty Irmisch (1517 Gotyckie epitafia..., 3, kat. V.6).
86 T. Dobrzeniecki, Scena w Betanii. Ze studiów nad ikonografią sztuki
polskiej XVI wieku, [w:] Ze studiów nad sztuką XVI wieku..., s. 95-
109.
87 Steinborn, kat. 4. Dolna część epitafium nie zachowała się. Jej
kształt znamy z dawniejszych publikacji, a treść inskrypcji z ręko-
pisu Gettego (?), op.cit. k. 98r.: „Christus flagellatus / hominem
alloąuitur. / O miser, o vermis que gestes insignia cerne / De
spinis factum est, en diadema meum / Et latro liberabit (?) cum me
sentencia damnet / Pro multis vivis, victima cedor ego / Disce meo
exemplo dulcis genitricis acerbo / Luctu cur paciar discito tanta
mea".
88 Fundator wyraził w ten sposób stanowisko polemiczne w stosun-
ku do luterańskiej koncepcji mszy świętej propagowanej we Wro-
cławiu przez Johanna Hessa, który już rok po fundacji tego epita-
fium objął parafię Św. Marii Magdaleny.
89 Steinborn, kat. 54.
90 Wypadałoby tytułować obraz jako Odnalezienie Jezusa w Świąty-
ni, akcentując główne przesłanie treściowe.
91 Łuk. 2, 49.
92 Por. Aries, op. cit., s. 308.
93 Metoda kadrowania figur pierwszego planu do popiersia była zna-
na we Włoszech już w XV w., a szeroko stosowana przez manie-
rystów, m.in. w kręgu rudolfińskim. Na Śląsku użył jej Bartłomiej
Fichtenberger w ołtarzu głównym katedry wrocławskiej (1591), W
•Gdańsku - Anton Molier {Budowa świątyni, 1601). W epitafium
synów Helmricha, podobnie jak w tamtych przykładach, zastoso-
wano ją dla zaznaczenia złożoności dzieła: portret w scenie ewan-