DOI Artikel:
Myśliński, Michał: Stauroteka bizantyńska ze Skarbca Koronnego na Wawelu
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.19894#0030
23)84. Z kolei krzyż z okręgiem u dołu trzonu znany
jest z serii monumentalnych zabytków sztuki Gruzji;
okręg ten widnieje jednak wyłącznie u dołu trzonu
krzyża, a nie na zakończeniach jego ramion. Tak
ukazano krzyże na wschodnich fasadach kościołów
w Samtavisi z roku 1030 (fig. 20)85, AJaverdi z pier-
wszej ćwierci XI wieku86 i Ikorcie z 1172 roku87.
W Samtavisi dodatkowo ścianę wschodnią zdobią
dwa krzyże równoramienne, odznaczające się zakoń-
czeniem wszystkich ramion okręgami (fig. 20) - jest
to jednak forma w sztuce gruzińskiej dosyć rzadka88.
Podobny motyw zastosowano w płaskorzeźbionym
i zgeometryzowanym w znacznym stopniu wyobra-
żeniu drzewa na wschodniej fasadzie katedry
w Mcchecie z pierwszej połowy XI wieku (fig. 21)89.
Jego korona, zajmująca całą ścianę i przedstawiona
niczym palmeta bądź pawi ogon, utworzona jest
z dwunastu koncentrycznie zbiegających się, wydat-
nie wydłużonych łezek, zakończonych pełnym kołem.
W podobny sposób przedstawiono liście akantu przy
armeńskich chaczkarach, powstających między XI
a XIII wiekiem i zachowanych w Achpat (fig. 22)90,
Cachkadzor91 i Azizbekow92.
Pomimo stwierdzenia pewnych formalnych po-
dobieństw istniejących pomiędzy krzyżem na oma-
wianej staurotece a zabytkami chrześcijańskiej
sztuki Kaukazu, nie można wskazać innego za-
bytku, np. krzyża, który wykazywałby wszystkie
charakterystyczne cechy, tzn. potrójne rozdzielenie
ramion i zakończenie ich „pawimi oczami". Z tego
zatem powodu - mimo pewnej, choć odległej zbież-
ności kształtu - nie można też w sposób pewny
wnioskować o kaukaskiej proweniencji formy krzy-
ża na odwrociu pokrywy stauroteki. Mimo że ar-
meńskie chaczkary i krzyże z fasad kościołów
gruzińskich zdają się najbliższe krzyżowi na od-
wrociu pokrywy relikwiarza, nie jest jednak mo-
żliwe wykazanie istnienia pomiędzy nimi bezpo-
średniej więzi genetycznej.
Przybita do odwrocia stauroteki jedwabna tka-
nina, z profilowym wyobrażeniem ptaka wśród
gęstej wici roślinnej, nie ma zasadniczego znaczenia
ani dla datowania relikwiarza - mogła bowiem
zostać przymocowana w momencie powstania stau-
roteki jak też i znacznie później - ani też dla
określenia miejsca powstania stauroteki (tkaniny
były przedmiotem rozległego handlu); wypada tra-
ktować ją odrębnie. Wystarczy tu zatem stwierdzić,
że jest to XI/XII-wieczny wyrób perski, który po-
wstał w okresie panowania dynastii seldżuckiej93.
Fakt pewnej zbieżności chronologicznej wykonania
stauroteki oraz tkaniny może być jednak przypad-
kowy.
ŹRÓDŁA PISANE DOTYCZĄCE STAUROTEKI
KRAKOWSKIEJ
Omawiana stauroteka jest własnością książąt
Czartoryskich, a ponieważ uchodzi za jedną z nie-
wielu zachowanych pozostałości Skarbca Koronne-
go, eksponowana jest stale od 1964 roku w Zamku
Królewskim na Wawelu.
Liczne zapisy w inwentarzach kolekcji gromadzo-
nej przez Izabelę Czartoryską w Świątyni Sybilli
w Puławach pozwalają bezsprzecznie stwierdzić, że
stauroteka znajdowała się w Zbiorach Puławskich od
co najmniej roku 1815 oraz prześledzić narastającą
wokół niej legendę. Najstarszy spis zabytków prze-
chowywanych w Puławach, powstały w roku 1815,
Inwentarz Świątyni Sybilli w Puławach w miesiącu
lipcu 1815go roku spisany wymienia-jako znajdujący
się w szafie pierwszej, na półce drugiej średniej,
w przedziale pierwszym - „ołtarzyk z obrazkami do
Nabożeństwa, drewniany pozłacany"94. Zapis ten po-
wtórzony został niemal w identycznym brzmieniu
w kolejnych inwentarzach: powstałym przed powsta-
niem listopadowym Regestrze Pamiątek Polskich zlo-
L. Az arian, Armenian khatchkars, Etchmiadzin 1973.
85
E. Csemegi-Tompos, Georgia. Treasures, Towers and
Temples, Budapest 1975, s. 99, il. 76, 81.
86
W. Beridze, Uarchitecture georgienne, Tbilisi 1967,
s. 48, il. 74.
87 Ibidem, s. 55, il. 115.
88 Ibidem, s. 99, il. 76, 77.
89 Ibidem, s. 48, il. 67; s. 98, il. 69.
90 Ibidem, il. 17, 25, 81, 82.
91 Ibidem, il. 64, 66.
92 Ibidem, il. 128.
93 t>
Bardzo serdecznie dziękuję paniom dr Marii Taszyckiej
oraz dr Beacie Biedrońskiej-Słotowej z Muzeum Narodowego
w Krakowie, do których zwróciłem się z prośbą o pomoc
w ustaleniu proweniencji i czasu powstania tkaniny. Okazana
mi życzliwość, poświęcony czas i cenne uwagi stały się nieoce-
nioną pomocą w trafnym określeniu podstawowych danych
dotyczących tej tkaniny.
Zob.: Persian Art. Au Illustrated Soiwenir of the Exhibition
of Persian Art at Burlington House, London 1931, nr 31, 38
B, 38 G; G. Vial, The Buyid Silks of the Abegg Foundation
Benie (Bulletin de Liaison de Centro International dEtude des
Textiles Anciens (CIĘTA), 37: 1973, s. 28-55, nr 98, 188, 189,
449, 655, 674, 676, 677); Idem, Teclinic.al Study of the Buyid
Silk Fabrics of the Abegg Foundation Benie (ibidem, s. 70-81,
nr 98); D.G. Shepherd, Medieual Persian Silks in Fact and.
Fancy (A Refu.ta.tion on the Riggisberg Report) (ibidem, 39^10:
1974, s. 1-135, fig. 4-7, 12a, 12d, 12f, 12g, 55a); D. King,
The Textiles Found near Rayy about 1925 (ibidem, 65: 1987,
s. 36-60, il. 1, 2, 7, 8).
94 Bibl.Cz, rkps 3036 IV, s. 41.
28
jest z serii monumentalnych zabytków sztuki Gruzji;
okręg ten widnieje jednak wyłącznie u dołu trzonu
krzyża, a nie na zakończeniach jego ramion. Tak
ukazano krzyże na wschodnich fasadach kościołów
w Samtavisi z roku 1030 (fig. 20)85, AJaverdi z pier-
wszej ćwierci XI wieku86 i Ikorcie z 1172 roku87.
W Samtavisi dodatkowo ścianę wschodnią zdobią
dwa krzyże równoramienne, odznaczające się zakoń-
czeniem wszystkich ramion okręgami (fig. 20) - jest
to jednak forma w sztuce gruzińskiej dosyć rzadka88.
Podobny motyw zastosowano w płaskorzeźbionym
i zgeometryzowanym w znacznym stopniu wyobra-
żeniu drzewa na wschodniej fasadzie katedry
w Mcchecie z pierwszej połowy XI wieku (fig. 21)89.
Jego korona, zajmująca całą ścianę i przedstawiona
niczym palmeta bądź pawi ogon, utworzona jest
z dwunastu koncentrycznie zbiegających się, wydat-
nie wydłużonych łezek, zakończonych pełnym kołem.
W podobny sposób przedstawiono liście akantu przy
armeńskich chaczkarach, powstających między XI
a XIII wiekiem i zachowanych w Achpat (fig. 22)90,
Cachkadzor91 i Azizbekow92.
Pomimo stwierdzenia pewnych formalnych po-
dobieństw istniejących pomiędzy krzyżem na oma-
wianej staurotece a zabytkami chrześcijańskiej
sztuki Kaukazu, nie można wskazać innego za-
bytku, np. krzyża, który wykazywałby wszystkie
charakterystyczne cechy, tzn. potrójne rozdzielenie
ramion i zakończenie ich „pawimi oczami". Z tego
zatem powodu - mimo pewnej, choć odległej zbież-
ności kształtu - nie można też w sposób pewny
wnioskować o kaukaskiej proweniencji formy krzy-
ża na odwrociu pokrywy stauroteki. Mimo że ar-
meńskie chaczkary i krzyże z fasad kościołów
gruzińskich zdają się najbliższe krzyżowi na od-
wrociu pokrywy relikwiarza, nie jest jednak mo-
żliwe wykazanie istnienia pomiędzy nimi bezpo-
średniej więzi genetycznej.
Przybita do odwrocia stauroteki jedwabna tka-
nina, z profilowym wyobrażeniem ptaka wśród
gęstej wici roślinnej, nie ma zasadniczego znaczenia
ani dla datowania relikwiarza - mogła bowiem
zostać przymocowana w momencie powstania stau-
roteki jak też i znacznie później - ani też dla
określenia miejsca powstania stauroteki (tkaniny
były przedmiotem rozległego handlu); wypada tra-
ktować ją odrębnie. Wystarczy tu zatem stwierdzić,
że jest to XI/XII-wieczny wyrób perski, który po-
wstał w okresie panowania dynastii seldżuckiej93.
Fakt pewnej zbieżności chronologicznej wykonania
stauroteki oraz tkaniny może być jednak przypad-
kowy.
ŹRÓDŁA PISANE DOTYCZĄCE STAUROTEKI
KRAKOWSKIEJ
Omawiana stauroteka jest własnością książąt
Czartoryskich, a ponieważ uchodzi za jedną z nie-
wielu zachowanych pozostałości Skarbca Koronne-
go, eksponowana jest stale od 1964 roku w Zamku
Królewskim na Wawelu.
Liczne zapisy w inwentarzach kolekcji gromadzo-
nej przez Izabelę Czartoryską w Świątyni Sybilli
w Puławach pozwalają bezsprzecznie stwierdzić, że
stauroteka znajdowała się w Zbiorach Puławskich od
co najmniej roku 1815 oraz prześledzić narastającą
wokół niej legendę. Najstarszy spis zabytków prze-
chowywanych w Puławach, powstały w roku 1815,
Inwentarz Świątyni Sybilli w Puławach w miesiącu
lipcu 1815go roku spisany wymienia-jako znajdujący
się w szafie pierwszej, na półce drugiej średniej,
w przedziale pierwszym - „ołtarzyk z obrazkami do
Nabożeństwa, drewniany pozłacany"94. Zapis ten po-
wtórzony został niemal w identycznym brzmieniu
w kolejnych inwentarzach: powstałym przed powsta-
niem listopadowym Regestrze Pamiątek Polskich zlo-
L. Az arian, Armenian khatchkars, Etchmiadzin 1973.
85
E. Csemegi-Tompos, Georgia. Treasures, Towers and
Temples, Budapest 1975, s. 99, il. 76, 81.
86
W. Beridze, Uarchitecture georgienne, Tbilisi 1967,
s. 48, il. 74.
87 Ibidem, s. 55, il. 115.
88 Ibidem, s. 99, il. 76, 77.
89 Ibidem, s. 48, il. 67; s. 98, il. 69.
90 Ibidem, il. 17, 25, 81, 82.
91 Ibidem, il. 64, 66.
92 Ibidem, il. 128.
93 t>
Bardzo serdecznie dziękuję paniom dr Marii Taszyckiej
oraz dr Beacie Biedrońskiej-Słotowej z Muzeum Narodowego
w Krakowie, do których zwróciłem się z prośbą o pomoc
w ustaleniu proweniencji i czasu powstania tkaniny. Okazana
mi życzliwość, poświęcony czas i cenne uwagi stały się nieoce-
nioną pomocą w trafnym określeniu podstawowych danych
dotyczących tej tkaniny.
Zob.: Persian Art. Au Illustrated Soiwenir of the Exhibition
of Persian Art at Burlington House, London 1931, nr 31, 38
B, 38 G; G. Vial, The Buyid Silks of the Abegg Foundation
Benie (Bulletin de Liaison de Centro International dEtude des
Textiles Anciens (CIĘTA), 37: 1973, s. 28-55, nr 98, 188, 189,
449, 655, 674, 676, 677); Idem, Teclinic.al Study of the Buyid
Silk Fabrics of the Abegg Foundation Benie (ibidem, s. 70-81,
nr 98); D.G. Shepherd, Medieual Persian Silks in Fact and.
Fancy (A Refu.ta.tion on the Riggisberg Report) (ibidem, 39^10:
1974, s. 1-135, fig. 4-7, 12a, 12d, 12f, 12g, 55a); D. King,
The Textiles Found near Rayy about 1925 (ibidem, 65: 1987,
s. 36-60, il. 1, 2, 7, 8).
94 Bibl.Cz, rkps 3036 IV, s. 41.
28