DOI article:
Myśliński, Michał: Stauroteka bizantyńska ze Skarbca Koronnego na Wawelu
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.19894#0032
się jedynie pamiątki związane bezpośrednio z het-
manem, natomiast nie było zabytku, który upamięt-
niałby nie tylko jego osobę, ale i zwycięstwo nad
Moskwą; poza tym wskazywać na to może pewna
zgodność chronologiczna powstania najstarszych za-
pisów w inwentarzach puławskich, przypisujących
relikwiarz Stefanowi Żółkiewskiemu100, z zapisami
0 braku pamiątek zwycięstwa hetmana106.
Osobną, lecz bardzo istotną kwestią jest określenie
drogi, jaką stauroteka trafiła do Zbiorów Puławskich.
Ustalenie tego pozwoli w pewien sposób na odtwo-
rzenie wcześniejszych losów relikwiarza.
Zapis w inwentarzu puławskim z roku 1815 prze-
kazujący, że stauroteka już wtedy znajdowała się
w Świątyni Sybilli nie zawiera żadnych informacji o
jej pochodzeniu. Wiadomo jednak, że puławskie zbiory
Izabeli Czartoryskiej w początkach swego istnienia
wzbogacane były o pamiątki przekazywane bądź
sprzedawane m. in. przez Tadeusza Czackiego, który
również gromadził pamiątki narodowe, dokumenty
1 inne zabytki w swej siedzibie w Porycku. Czacki
wyszukiwał je i starał się o nie sam, bądź otrzymywał
je w darze; np. pozostałości zrabowanego przez Pru-
saków Skarbca Koronnego przekazano Czackiemu w
1796 roku na rozkaz cesarza Franciszka II. Po śmierci
Czackiego (rok 1814) jego zbiory ostatecznie w roku
1818 trafiły do Puław107. Wśród kart trzech rękopi-
śmiennych inwentarzy zbiorów poryckich - pisanego
w latach 1814-1815 Rejestru Biblioteki Poryckief08,
niedatowanego Regestru rękopisów Czackiegom oraz
powstałego w 1818 roku Rejestru ogólnego Biblioteki
Poryckiejl]0 - odnoszących się głównie do książęk,
znajdują się krótkie spisy „osobliwości", tj. różnych
przedmiotów nie będących książkami. Uwagę należy
zwrócić na zapisy figurujące w dwóch pierwszych in-
wentarzach; w trzecim, z roku 1818, ze zrozumiałych
względów stauroteka już nie mogła być wymieniona.
W Regestrze rękopisów... na niezatytułowanej, do-
łączonej karcie 333, zawierającej spis osobliwości,
pozycję 24 zajmuje „Obraz ruski męki Chrystusa".
Z kolei w Rejestrze Biblioteki... zapis dotyczący „trze-
wika królowej Jadwigi"111 głosi, iż został on „z pozo-
stałych szczątków krakowskiego Skarbca Koronnego,
z innemi osobliwościami [podkreślenie M.M. 1
[...] przez cesarza Franciszka II Tadeuszowi Czac-
kiemu darowany"112. Te dwie informacje, zawarte
w dwóch inwentarzach poryckich, zdają się sugero-
wać, że stauroteka przed włączeniem do zbiorów
Świątyni Sybilli była własnością Czackiego. Termin
„Obraz ruski męki Chrystusa" może odnosić się do
stauroteki, albowiem łatwo zauważalny jest jej „ru-
ski", tj. wschodni charakter, a poza tym trzeba pa-
miętać, że jej lico ozdobione jest wyobrażeniem Ukrzy-
żowania. Zakładając, że zapis ten rzeczywiście odnosi
się do stauroteki, można przyjąć, iż w drugim inwen-
tarzu została ona wymieniona jako jedna z „osobli-
wości" pozostałych ze Skarbca Koronnego, ponieważ
w zbiorach Czackiego prócz sandału koronacyjnego
Zygmunta Augusta znajdowały się także inne przed-
mioty stamtąd pochodzące113.
Jeśli przyjmie się, że relikwiarz pochodzi ze zbio-
rów Czackiego, który mógł go otrzymać w roku 1796
wraz z pozostałościami Skarbca Koronnego, słuszne
będzie poszukiwanie w jego inwentarzach zapisów,
które mogłyby odnosić się do omawianej stauroteki.
W publikowanych, licznych inwentarzach Skarb-
ca, powstających od końca XV do końca XVIII wieku,
wielokrotnie powtarzają się informacje o przechowy-
waniu na Wawelu wielu przedmiotów kultowych or-
todoksyjnej - greckiej i ruskiej proweniencji. Jest to
zrozumiałe gdy weźmiemy pod uwagę charakter kra-
kowskiego dworu Jagiellonów. Prócz upodobania so-
bie sztuki rusko-bizantyńskiej, Jagiellonowie mieli
silne związki dynastyczne z rodzinami książąt ru-
skich. Zatem część zapisów inwentarzy może odnosić
się do omawianej stauroteki.
W roku 1475 znajdowało się w Skarbcu kilka
relikwiarzy oraz skrzyneczek z relikwiami, a wśród
nich „skrzyneczka srebrna, w której drzewo krzyża
świętego zachowane". Zapis ten jest jednak na tyle
enigmatyczny, że nie może stanowić dowodu na prze-
chowywanie na Wawelu omawianej stauroteki już
w końcu XV wieku1 M. Z kolei w inwentarzu z roku
1510 wśród relikwiarzy znajdował się „Obraz (tabula)
grecki złotem oprawny z relikwiami, które są także
w krzyżu w nim będącym"110. Sformułowanie, że w ob-
razie znajdował się krzyż, jednoznacznie dowodzi, iż
zapis dotyczy stauroteki; czy jednak omawianej -
lja Bibl.Cz, rkps Ew. 2338; rkps z 1825 r.
106 Bibl.Cz, rkps 3033 III z 1828 r. wraz z innymi,
przygotowywanymi wcześniej: Bibl.Cz., rkps 3164 III; Bibl.Cz,
rkps 3136 III.
107
Sprzedaży dokonano na podstawie Rejestru ogólnego
Biblioteki Poryckiej (Bibl.Cz, rkps 3233 IV).
108 Bibl.Cz, rkps 2916 IV.
109 Bibl.Cz, rkps 1184 IV.
110 Bibl.Cz, rkps. 3233 IV.
111 Jest to sandał koronacyjny Zygmunta Augusta.
ILZ Bibl.Cz, rkps 2916 IV, s. 1-7.
113 Wspomniany już fakt wzbogacania puławskich zbiorów
Izabeli Czartoryskiej o zabytki przekazywane bądź sprzedawane
przez Czackiego wskazuje, że stauroteka - wraz z innymi
pamiątkami pochodzącymi także ze Skarbca Koronnego - zna-
lazła się w Świątyni Sybilli jeszcze za życia Czackiego lub tuz
po jego śmierci.
114 Kopera, o.c, s. 41.
115 Ibidem, s. 52.
30
manem, natomiast nie było zabytku, który upamięt-
niałby nie tylko jego osobę, ale i zwycięstwo nad
Moskwą; poza tym wskazywać na to może pewna
zgodność chronologiczna powstania najstarszych za-
pisów w inwentarzach puławskich, przypisujących
relikwiarz Stefanowi Żółkiewskiemu100, z zapisami
0 braku pamiątek zwycięstwa hetmana106.
Osobną, lecz bardzo istotną kwestią jest określenie
drogi, jaką stauroteka trafiła do Zbiorów Puławskich.
Ustalenie tego pozwoli w pewien sposób na odtwo-
rzenie wcześniejszych losów relikwiarza.
Zapis w inwentarzu puławskim z roku 1815 prze-
kazujący, że stauroteka już wtedy znajdowała się
w Świątyni Sybilli nie zawiera żadnych informacji o
jej pochodzeniu. Wiadomo jednak, że puławskie zbiory
Izabeli Czartoryskiej w początkach swego istnienia
wzbogacane były o pamiątki przekazywane bądź
sprzedawane m. in. przez Tadeusza Czackiego, który
również gromadził pamiątki narodowe, dokumenty
1 inne zabytki w swej siedzibie w Porycku. Czacki
wyszukiwał je i starał się o nie sam, bądź otrzymywał
je w darze; np. pozostałości zrabowanego przez Pru-
saków Skarbca Koronnego przekazano Czackiemu w
1796 roku na rozkaz cesarza Franciszka II. Po śmierci
Czackiego (rok 1814) jego zbiory ostatecznie w roku
1818 trafiły do Puław107. Wśród kart trzech rękopi-
śmiennych inwentarzy zbiorów poryckich - pisanego
w latach 1814-1815 Rejestru Biblioteki Poryckief08,
niedatowanego Regestru rękopisów Czackiegom oraz
powstałego w 1818 roku Rejestru ogólnego Biblioteki
Poryckiejl]0 - odnoszących się głównie do książęk,
znajdują się krótkie spisy „osobliwości", tj. różnych
przedmiotów nie będących książkami. Uwagę należy
zwrócić na zapisy figurujące w dwóch pierwszych in-
wentarzach; w trzecim, z roku 1818, ze zrozumiałych
względów stauroteka już nie mogła być wymieniona.
W Regestrze rękopisów... na niezatytułowanej, do-
łączonej karcie 333, zawierającej spis osobliwości,
pozycję 24 zajmuje „Obraz ruski męki Chrystusa".
Z kolei w Rejestrze Biblioteki... zapis dotyczący „trze-
wika królowej Jadwigi"111 głosi, iż został on „z pozo-
stałych szczątków krakowskiego Skarbca Koronnego,
z innemi osobliwościami [podkreślenie M.M. 1
[...] przez cesarza Franciszka II Tadeuszowi Czac-
kiemu darowany"112. Te dwie informacje, zawarte
w dwóch inwentarzach poryckich, zdają się sugero-
wać, że stauroteka przed włączeniem do zbiorów
Świątyni Sybilli była własnością Czackiego. Termin
„Obraz ruski męki Chrystusa" może odnosić się do
stauroteki, albowiem łatwo zauważalny jest jej „ru-
ski", tj. wschodni charakter, a poza tym trzeba pa-
miętać, że jej lico ozdobione jest wyobrażeniem Ukrzy-
żowania. Zakładając, że zapis ten rzeczywiście odnosi
się do stauroteki, można przyjąć, iż w drugim inwen-
tarzu została ona wymieniona jako jedna z „osobli-
wości" pozostałych ze Skarbca Koronnego, ponieważ
w zbiorach Czackiego prócz sandału koronacyjnego
Zygmunta Augusta znajdowały się także inne przed-
mioty stamtąd pochodzące113.
Jeśli przyjmie się, że relikwiarz pochodzi ze zbio-
rów Czackiego, który mógł go otrzymać w roku 1796
wraz z pozostałościami Skarbca Koronnego, słuszne
będzie poszukiwanie w jego inwentarzach zapisów,
które mogłyby odnosić się do omawianej stauroteki.
W publikowanych, licznych inwentarzach Skarb-
ca, powstających od końca XV do końca XVIII wieku,
wielokrotnie powtarzają się informacje o przechowy-
waniu na Wawelu wielu przedmiotów kultowych or-
todoksyjnej - greckiej i ruskiej proweniencji. Jest to
zrozumiałe gdy weźmiemy pod uwagę charakter kra-
kowskiego dworu Jagiellonów. Prócz upodobania so-
bie sztuki rusko-bizantyńskiej, Jagiellonowie mieli
silne związki dynastyczne z rodzinami książąt ru-
skich. Zatem część zapisów inwentarzy może odnosić
się do omawianej stauroteki.
W roku 1475 znajdowało się w Skarbcu kilka
relikwiarzy oraz skrzyneczek z relikwiami, a wśród
nich „skrzyneczka srebrna, w której drzewo krzyża
świętego zachowane". Zapis ten jest jednak na tyle
enigmatyczny, że nie może stanowić dowodu na prze-
chowywanie na Wawelu omawianej stauroteki już
w końcu XV wieku1 M. Z kolei w inwentarzu z roku
1510 wśród relikwiarzy znajdował się „Obraz (tabula)
grecki złotem oprawny z relikwiami, które są także
w krzyżu w nim będącym"110. Sformułowanie, że w ob-
razie znajdował się krzyż, jednoznacznie dowodzi, iż
zapis dotyczy stauroteki; czy jednak omawianej -
lja Bibl.Cz, rkps Ew. 2338; rkps z 1825 r.
106 Bibl.Cz, rkps 3033 III z 1828 r. wraz z innymi,
przygotowywanymi wcześniej: Bibl.Cz., rkps 3164 III; Bibl.Cz,
rkps 3136 III.
107
Sprzedaży dokonano na podstawie Rejestru ogólnego
Biblioteki Poryckiej (Bibl.Cz, rkps 3233 IV).
108 Bibl.Cz, rkps 2916 IV.
109 Bibl.Cz, rkps 1184 IV.
110 Bibl.Cz, rkps. 3233 IV.
111 Jest to sandał koronacyjny Zygmunta Augusta.
ILZ Bibl.Cz, rkps 2916 IV, s. 1-7.
113 Wspomniany już fakt wzbogacania puławskich zbiorów
Izabeli Czartoryskiej o zabytki przekazywane bądź sprzedawane
przez Czackiego wskazuje, że stauroteka - wraz z innymi
pamiątkami pochodzącymi także ze Skarbca Koronnego - zna-
lazła się w Świątyni Sybilli jeszcze za życia Czackiego lub tuz
po jego śmierci.
114 Kopera, o.c, s. 41.
115 Ibidem, s. 52.
30