DOI Artikel:
Myśliński, Michał: Stauroteka bizantyńska ze Skarbca Koronnego na Wawelu
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.19894#0033
brak danych. W rewizji z roku 1633 stwierdzono, że
w Skarbcu pozostawały „Krzyżyki ruskie i relikwie
z skarbów ruskich, za Kazimierza pobrane"116 - po-
między nimi mogła więc być także stauroteka. Bliż-
szych danych dostarcza inwentarz z roku 1676, al-
bowiem ówcześnie w Skarbcu przechowywana była
„Tablica graeca srebrem obwiedziona, z której krzy-
żyk wziął ś.p. Król Jmci Michał"117. Zapis o zdepo-
nowaniu w tablicy krzyża sugeruje, że można go
odnieść do stauroteki w typie ikony; znów jednak
brak jednoznacznej informacji, iż dotyczy on oma-
wianej stauroteki. W lustracji Skarbca z roku 1733
wymieniony został „Relikwiarz Grecki, cienki, z bla-
szką srebrną pozłacany, ad instar piany morskiej,
który cały od wilgoci zepsowany"118. Dopiero ta nota
wskazuje cechy tożsame - tj. znaczne uszkodzenie
relikwiarza oraz obwiedzenie go okładem ze srebrnej
i złoconej blachy - ze stauroteką krakowską.
Ostatni inwentarz insygniów koronnych i innych
przedmiotów pozostających w Skarbcu sporządzony
został 18-21 kwietnia 1792 roku. Opublikowany
nieznacznie później pozwala jeden z ujętych w nim
przedmiotów odnieść do omawianego relikwiarza
bez żadnej już wątpliwości119. Idzie tu o zapis
Tadeusza Czackiego, przewodniczącego komisji, że
wśród „rozmaitych rzeczy" znajduje się „Relikwia-
rzyk ruski z wysuwką, znacznie nadpsuty", wska-
zujący na tę charakterystyczną strukturę stauro-
teki, jak również na bardzo zły stan zachowania.
WNIOSKI
Przechowywany na Wawelu relikwiarz jest stau-
roteką, tj. relikwiarzem Drzewa Krzyża Świętego. Pod
względem struktury zalicza się do grupy staurotek w
typie ikonowym, który jest reprezentowany w zbiorach
światowych około piętnastoma zabytkami - w Polsce
jest obecnie jedynym120 jego przykładem. Ponieważ
zabytek ten nie został przez Frolowa uwzględniony
w korpusie relikwiarzy Krzyża Świętego, tym samym
niniejsze omówienie stanowi uzupełnienie korpusu.
Zastosowanie do zdobienia okładów stauroteki kra-
kowskiej zespołu ornamentów roślinnych, tj. wici ro-
ślinnej, a przede wszystkim pojedynczego zwoju łodygi
116
J. U. Niemcewicz, O insygniach królów polskich i
klejnotach koronnych, w skarbcu, królewskim chowanych [w:]
Idem, Zbiór pamiętników historycznych, o dawnej Polszczę...,
Lipsk 1839, 3, s. 29-90.
117
Ibidem, s. 52, Kopera, o.c, s. 203.
118 x
Niemcewicz, o.c, s. 86; Kopera, o.c, s. 219.
119 A. Grabowski, Kraków i jego okolice, Kraków 1830,
s. 371—376: Spis kleynotów koronnych [...] (wypis z oryginalnego
inwentarza); Kopera, o.c, s. 231.
winorośli, w który wkomponowano realistycznie
przedstawiony, usychający pięciodzielny liść, oraz gru-
py ornamentów geometrycznych: medalionów i wstęgi
— przeplatającej się i tworzącej okręgi - wraz z orna-
mentem falistym, a wreszcie pokrycie części powierz-
chni delikatnym groszkowaniem pozwala na ustalenie
czasu powstania stauroteki na lata od połowy do końca
XII wieku. Dodatkowym rysem, tym razem stylisty-
cznym, podtrzymującym takie datowanie jest kształt
prześwitów w okładzie, dokładnie dostosowanych do
konturów widocznych w nich figur. Charakterystycz-
ny, wysmukły ich kanon przystaje do tendencji styli-
stycznych epoki Komnenów (1081-1185), kiedy to za-
znaczyło się dążenie do wręcz „manierystycznego" nie-
kiedy wydłużenia postaci. Pomimo ustalenia czasu,
w którym powstała stauroteka, nie można bliżej okre-
ślić miejsca jej wykonania. Typ stauroteki i rodzaj
zdobiących ją ornamentów nakazują jednak zdecydo-
wanie odrzucić hipotezę o moskiewskiej proweniencji
zabytku. Z kolei liczne rysy, które przemawiają za
gruzińską jej atrybucją, nie stanowią dowodów w pełni
przekonujących, choć są wielce zastanawiające. Wska-
zanie pochodzenia zabytku stałoby się możliwe po
przeprowadzeniu analizy malowideł, jednak nie po-
zwala na to ich bezpowrotne zniszczenie. Poprzestać
zatem musimy na uznaniu zabytku za dzieło bizan-
tyńskie.
Przegląd zapisów części inwentarzy Skarbca Ko-
ronnego dowodzi, że wiele z nich odnosi się do przed-
miotów ortodoksyjnej proweniencji, w tym także do
staurotek w typie ikonowym. Dopiero jednak infor-
macja zawarta w ostatnim inwentarzu, spisanym
w roku 1792, pozwala na utożsamienie relikwiarza
z omawianą stauroteką. Można zatem przypuszczać,
że skoro stauroteka znajdowała się w Skarbcu w końcu
XVIII wieku, to być może przechowywano ją tam już
wcześniej. Nie jest natomiast w ogóle możliwe usta-
lenie skąd i jak stauroteka trafiła do Skarbca Koron-
nego. Nie można potwierdzić tradycji wiążącej stau-
rotekę z hetmanem Stefanem Żółkiewskim i Szujski-
mi, ani też definitywnie jej odrzucić, ponieważ istotnie
mogła się znaleźć w Skarbcu jako jedno z trofeów
wyprawy moskiewskiej. Jest także prawdopodobne,
że relikwiarz mógł być w Skarbcu już w czasach Ja-
giellonów.
1 0 Stauroteka z Tumu pod Łęczycą zaginęła w czasie II
wojny światowej. Zob.: M. Walicki, Kolegiata w Tumie pod.
Łęczycą, Łódź 1938, s. 52-58, tabl. XXIII-XXVI; Sztuka polska
przedromańska i romańska do schyłku XIII wieku, red. M.
Walicki, Warszawa 1971, 2, s. 730; T. Orłowski, Bizantyński
Relikwiarz Krzyża Świętego z kolegiaty w Tumie pod Łęczycą
(Biuletyn HS, 51: 1989, 3-4, s. 223-245).
31
w Skarbcu pozostawały „Krzyżyki ruskie i relikwie
z skarbów ruskich, za Kazimierza pobrane"116 - po-
między nimi mogła więc być także stauroteka. Bliż-
szych danych dostarcza inwentarz z roku 1676, al-
bowiem ówcześnie w Skarbcu przechowywana była
„Tablica graeca srebrem obwiedziona, z której krzy-
żyk wziął ś.p. Król Jmci Michał"117. Zapis o zdepo-
nowaniu w tablicy krzyża sugeruje, że można go
odnieść do stauroteki w typie ikony; znów jednak
brak jednoznacznej informacji, iż dotyczy on oma-
wianej stauroteki. W lustracji Skarbca z roku 1733
wymieniony został „Relikwiarz Grecki, cienki, z bla-
szką srebrną pozłacany, ad instar piany morskiej,
który cały od wilgoci zepsowany"118. Dopiero ta nota
wskazuje cechy tożsame - tj. znaczne uszkodzenie
relikwiarza oraz obwiedzenie go okładem ze srebrnej
i złoconej blachy - ze stauroteką krakowską.
Ostatni inwentarz insygniów koronnych i innych
przedmiotów pozostających w Skarbcu sporządzony
został 18-21 kwietnia 1792 roku. Opublikowany
nieznacznie później pozwala jeden z ujętych w nim
przedmiotów odnieść do omawianego relikwiarza
bez żadnej już wątpliwości119. Idzie tu o zapis
Tadeusza Czackiego, przewodniczącego komisji, że
wśród „rozmaitych rzeczy" znajduje się „Relikwia-
rzyk ruski z wysuwką, znacznie nadpsuty", wska-
zujący na tę charakterystyczną strukturę stauro-
teki, jak również na bardzo zły stan zachowania.
WNIOSKI
Przechowywany na Wawelu relikwiarz jest stau-
roteką, tj. relikwiarzem Drzewa Krzyża Świętego. Pod
względem struktury zalicza się do grupy staurotek w
typie ikonowym, który jest reprezentowany w zbiorach
światowych około piętnastoma zabytkami - w Polsce
jest obecnie jedynym120 jego przykładem. Ponieważ
zabytek ten nie został przez Frolowa uwzględniony
w korpusie relikwiarzy Krzyża Świętego, tym samym
niniejsze omówienie stanowi uzupełnienie korpusu.
Zastosowanie do zdobienia okładów stauroteki kra-
kowskiej zespołu ornamentów roślinnych, tj. wici ro-
ślinnej, a przede wszystkim pojedynczego zwoju łodygi
116
J. U. Niemcewicz, O insygniach królów polskich i
klejnotach koronnych, w skarbcu, królewskim chowanych [w:]
Idem, Zbiór pamiętników historycznych, o dawnej Polszczę...,
Lipsk 1839, 3, s. 29-90.
117
Ibidem, s. 52, Kopera, o.c, s. 203.
118 x
Niemcewicz, o.c, s. 86; Kopera, o.c, s. 219.
119 A. Grabowski, Kraków i jego okolice, Kraków 1830,
s. 371—376: Spis kleynotów koronnych [...] (wypis z oryginalnego
inwentarza); Kopera, o.c, s. 231.
winorośli, w który wkomponowano realistycznie
przedstawiony, usychający pięciodzielny liść, oraz gru-
py ornamentów geometrycznych: medalionów i wstęgi
— przeplatającej się i tworzącej okręgi - wraz z orna-
mentem falistym, a wreszcie pokrycie części powierz-
chni delikatnym groszkowaniem pozwala na ustalenie
czasu powstania stauroteki na lata od połowy do końca
XII wieku. Dodatkowym rysem, tym razem stylisty-
cznym, podtrzymującym takie datowanie jest kształt
prześwitów w okładzie, dokładnie dostosowanych do
konturów widocznych w nich figur. Charakterystycz-
ny, wysmukły ich kanon przystaje do tendencji styli-
stycznych epoki Komnenów (1081-1185), kiedy to za-
znaczyło się dążenie do wręcz „manierystycznego" nie-
kiedy wydłużenia postaci. Pomimo ustalenia czasu,
w którym powstała stauroteka, nie można bliżej okre-
ślić miejsca jej wykonania. Typ stauroteki i rodzaj
zdobiących ją ornamentów nakazują jednak zdecydo-
wanie odrzucić hipotezę o moskiewskiej proweniencji
zabytku. Z kolei liczne rysy, które przemawiają za
gruzińską jej atrybucją, nie stanowią dowodów w pełni
przekonujących, choć są wielce zastanawiające. Wska-
zanie pochodzenia zabytku stałoby się możliwe po
przeprowadzeniu analizy malowideł, jednak nie po-
zwala na to ich bezpowrotne zniszczenie. Poprzestać
zatem musimy na uznaniu zabytku za dzieło bizan-
tyńskie.
Przegląd zapisów części inwentarzy Skarbca Ko-
ronnego dowodzi, że wiele z nich odnosi się do przed-
miotów ortodoksyjnej proweniencji, w tym także do
staurotek w typie ikonowym. Dopiero jednak infor-
macja zawarta w ostatnim inwentarzu, spisanym
w roku 1792, pozwala na utożsamienie relikwiarza
z omawianą stauroteką. Można zatem przypuszczać,
że skoro stauroteka znajdowała się w Skarbcu w końcu
XVIII wieku, to być może przechowywano ją tam już
wcześniej. Nie jest natomiast w ogóle możliwe usta-
lenie skąd i jak stauroteka trafiła do Skarbca Koron-
nego. Nie można potwierdzić tradycji wiążącej stau-
rotekę z hetmanem Stefanem Żółkiewskim i Szujski-
mi, ani też definitywnie jej odrzucić, ponieważ istotnie
mogła się znaleźć w Skarbcu jako jedno z trofeów
wyprawy moskiewskiej. Jest także prawdopodobne,
że relikwiarz mógł być w Skarbcu już w czasach Ja-
giellonów.
1 0 Stauroteka z Tumu pod Łęczycą zaginęła w czasie II
wojny światowej. Zob.: M. Walicki, Kolegiata w Tumie pod.
Łęczycą, Łódź 1938, s. 52-58, tabl. XXIII-XXVI; Sztuka polska
przedromańska i romańska do schyłku XIII wieku, red. M.
Walicki, Warszawa 1971, 2, s. 730; T. Orłowski, Bizantyński
Relikwiarz Krzyża Świętego z kolegiaty w Tumie pod Łęczycą
(Biuletyn HS, 51: 1989, 3-4, s. 223-245).
31