Studia Waweliana (5.1996)

(fig. 4). Jego korpus i pokrywę zdobi repusowany
motyw bujnego akantu z dużymi kwiatami w redakcji
typowej dla drugiej połowy lat siedemdziesiątych
i osiemdziesiątych wieku XVII, pokrewny wzorniko-
wym planszom Johanna Conrada Reuttimana (Reu-
timanna)8 - znacznie bardziej mięsisty niż na kasecie;
w zwieńczeniu pokrywy znajdował się plastyczny ele-
ment, zapewne w formie szyszki. Drugi kufel, prze-
chowywany w Litewskim Muzeum Sztuki w Wilnie9
(fig. 5), ma korpus i brzeg pokrywy gładki; pośrodku
pokrywy wmontowano srebrny, złocony medal Lu-
dwiki Karoliny Radziwiłłówny z roku 1675, autorstwa
Jana Hoehna młodszego (ok. 1642-1693)10. Oba na-
czynia łączy podobna budowa i proporcje części skła-
dowych: cylindrycznego, lekko wysmukłego korpusu
wspartego na trzech kulkach ujętych w ptasie szpony,
ucha utworzonego z trzech wolut, wybrzuszonej po-
krywy umocowanej na zawiasie połączonym z uchwy-
tem w formie małżowiny. Czas powstania kufli można
wyznaczyć na przełom lat siedemdziesiątych i osiem-
dziesiątych XVII wieku.

Forma omawianych naczyń znajduje analogie
w złotnictwie ośrodków nadbałtyckich ostatniej
ćwierci XVII stulecia, jest wypadkową rozwiązań sto-
sowanych w różnych miastach. Zwraca uwagę przede
wszystkim trójwolutowe ucho — nieomal znak rozpo-
znawczy gdańskich złotników, którzy z upodobaniem
stosowali je w co najmniej kilkunastu zbliżonych do
siebie wariantach i zaszczepili w sąsiednich ośrod-
kach złotniczych11. Niewykluczone, iż oba interesujące
nas ucha odlano z form zakupionych w głównym
ośrodku złotniczym Prus Królewskich. Proporcje kor-

pusu są tu nieco smukłejsze niż w Gdańsku12, choć
wśród tamtejszych wyrobów udało się odnaleźć zbli-
żone rozwiązanie — o kształcie uwarunkowanym gu-
stem szwedzkiego zamawiającego; pokrewieństwo do-
tyczy także zastosowania nóżek w formie trzech kulek
w ptasich szponach13 (fig. 6). Gładki korpus wsparty
na trzech kulkach oraz ograniczenie dekoracji pokry-
wy do wprawionego medalu, zbliżają kufel z Wilna
do klasycznych rozwiązań skandynawskich, z reguły
bardziej przysadzistych, z masywnym uchem. Wśród
nich sporadycznie zdarzają się egzemplarze z trój-
wolutowym uchem i repusowaną dekoracją akantową
na korpusie14. Dysponujemy przykładem krzyżowania
się w złotnictwie królewieckim wpływów skandyna-
wskich i północnoniemieckich z elementami zapoży-
czonymi z Gdańska, przez co uzyskano rozwiązanie
bliskie omawianym kuflom15 (fig. 7). Proporcje kor-
pusu oraz niezwykle rzadkie w tym ośrodku trójwo-
lutowe ucho dobitnie świadczą o wzajemnych zależ-
nościach między nadbałtyckimi centrami złotniczymi.
Tam też należy poszukiwać twórcy kufli i kasety.
Narzucającym się rozwiązaniem jest hipoteza o wi-
leńskim pochodzeniu interesujących nas sreber, dotąd
trudna do weryfikacji16.

Wileński ośrodek złotniczy - jeden z najznacz-
niejszych w Rzeczypospolitej, którego reprezentantów
i wyroby odnajdujemy daleko poza granicami Wiel-
kiego Księstwa Litewskiego - jest, jak dotychczas,
mało znany. Próby uporządkowania obfitych mate-
riałów archiwalnych odnoszących się do tamtejszych
złotników, zapoczątkowane przez Mariana Sokoło-
wskiego, Leonarda Lepszego, Henryka Łowmiańskie-

i cyzelowane; wys. 22,5 cm; waga 1059 g. Czterokrotnie wybity
znak złotniczy. Na pokrywie rytowany późniejszy napis kursywą:
Optimo Paslori grati devotique animi documentum, a na nóż-
kach: Anno 1862 - Januara 14.

8 F. Rothe, Das deutsche Akanthusonuiment, Berlin 1938,
passim; Berliner, Egger, o.c, s. 87, poz. 1045-1049.

9 Nr inw. LDM TM-112. Srebro kute, odlewane i cyzelowane;
wys. 17 cm. Czterokrotnie wybity znak złotniczy. Na odwrociu
stopy rytowany napis: Pozłocono przez Synod 1833/4 r. w Wilnie
i oddano do kościoła Birżańskiego. W okresie międzywojennym
sfotografowany razem ze srebrami stanowiącymi własność Sy-
nodu Ewangelickiego w Wilnie (fot. w zbiorach prywatnych).

10 E. Raczyński, Gabinet, medalów polskich, Berlin 1845,
poz. 247; E. Hutte n-C z apski, Catalogue de la collection des
medailles et monnaies polonaises, 2, Graz 1857, s. 257-258,
poz. 4015—4016; T. Bogacz, Wokół medalu Ludwiki Karoliny
Radziwiłłówny (Biuletyn Muzeum Sztuki Medalierskiej we Wroc-
ławiu, 8: 1995, s. 18-24).

D. Nowacki, Gdańskie złotnictwo XVII wieku - próba
charakterystyki [w:] Sztuka XVII wieku w Polsce. Materiały
Sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki. Kraków, grudzień 1993,
Warszawa 1994, s. 241, 243.

12 Przykładem klasycznego rozwiązania może być kufel
Christiana Schuberta, dekorowany wicią akantową, z plastyczną
szyszką na pokrywie, znany z aukcji u Wilhelma M. Dóbritza

we Frankfurcie nad Menem, 28 VI 1969 (Weltkunst, 39: 1969,
nr 12, s. 712).

13 Kufel autorstwa Andreasa Haidta (czynnego w Gdańsku
1686-1702) dekorowany numizmatami z lat 1540-około 1680,
z wyeksponowanym talarem króla Szwecji Eiyka XTV z około r.
1580 oraz szwedzkim herbem, znany z handlu antykwarskiego:
Kunstschatze aus der Villa George Agath Breslau, Breslau 1906,
s. 13, nr 63; European Siluer, Sotheby's, Geneva, 14 V 1990,
s. 99, poz. 191; Nowacki, o.c., s. 245, przyp. 34.

14 Kufel sztokholmskiego mistrza Johana Niitzela z około
r. 1690 w zbiorach Kulturhistoriska museet w Lund. B. Beng-
tsson, Gamrnalf. siluer. En bok fran Kulturhistoriska museet
i Lund, Uppsala 1968, s. 45, il. 40-41.

15 Kufel Lorenza Hoffmanna (czynnego do ok. 1683)
w Stadtisches Museum w Osnabrtick - A. Rohde, U. Stóver,
Goldschmiedekunst in Kónigsberg, Stuttgart 1959, s. 89, il. 68-71.

16 Atrybucji dokonał Fischinger, o.c, opierając siq na
danych zawartych w: L. Lepszy, Przemysł złotniczy w Polsce,
Kraków 1933, s. 350, poz. 307. Zob. także: M. M. Postni-
kova-Losse v a, N. G. Platonova, B. L. Ulianova, Zołotoje
i sierebrianoje dieto XV-XX w. Tierritorija SSSR, Moskwa
1995, s. 155, poz. 255 (na podstawie materiałów zebranych
przez E. Laucevićiusa) — bardzo niedokładny lysunek znaku,
powtórzony w: S. Bołdok, Znaki srebra w Polsce, cz. 17 (Art
& Business, 1996, nr 4, s. 65).

47