Studia Waweliana (14.2009)

i Stanisław, pracujący przy wieżach katedralnych32. Nie
można wykluczyć, że właśnie oni zostali zatrudnieni
do zaprojektowania i budowy kuchni królewskich. Nie
należy również zapominać o tym, że wznoszenie gma-
chu kuchni rozpoczęto w końcowej fazie przebudowy
skrzydła północnego rezydencji wawelskiej, co stwa-
rzało możliwość oddelegowania części muratorów, nie
obciążonych pracą na tym wykończeniowym etapie, do
realizacji nowej budowy.
Do obiektów, które należy wziąć pod uwagę próbując
określić hipotetyczne zatrudnienie mistrza Benedykta
na Wawelu przed rokiem 1519, oprócz nowych kuchni
zaliczyć można również gmach łaźni, dobudowany do
północno-zachodniej części skrzydła zachodniego, od
roku 1512 mieszczącego apartament królewskich mał-
żonek. W przeciwieństwie do budynku kuchni, którego
czas powstania jest precyzyjnie określony w źródłach,
data wzniesienia łaźni królowej nie jest znana. Po raz
pierwszy „balneum Reginalis Maiestatis” pojawia się w
źródłach na początku roku 1525, kiedy zanotowano w
rachunkach wypłatę dla szklarza za nowe okna przezna-
czone do łaźni33. Rok wcześniej w rachunkach pojawiają
się wzmianki o łaźni króla, jednak para królewska dyspo-
nowała na wzgórzu wawelskim odrębnymi budynkami,
przeznaczonymi do odbywania kąpieli parowych34.
Łaźni króla, wyburzonej w trakcie prac fortyfikacyjnych
prowadzonych w wieku XVII, dotąd nie zlokalizowano,
jednak z archiwaliów wynika, że umiejscowiona była
w ogrodach na wschodnim stoku wzgórza35. Natomiast
na temat łaźni królowej dysponujemy znacznie większą
liczbą informacji, ponieważ jej gmach przetrwał do po-
czątku wieku XX, kiedy to na skutek kontrowersyjnej
decyzji restauratorów Wawelu został rozebrany36.
32 KZSP 4: Miasto Kraków, cz. 1: Wawel, s. 104.
33 Chmiel, Wawel, 2, s. 43.
34 W rachunkach odnotowano m.in. zapłatę za kraty, na których
podgrzewano kamienie służące do wytwarzania pary poprzez pole-
wanie ich wodą, por. ibidem, s. 49.
35 J. Gwizdałówna, Ogrody królewskie na Wawelu. Analiza
przekształceń formy i funkcji na podstawie materiałów źródłowych [w:]
Królewskie ogrody w Polsce. Materiały sesji naukowej, red. M. Szafrańska,
Warszawa 2001, s. 69-71. Łaźnia króla przestała pełnić swóją funkcję za
panowania Wazów, którzy nie zażywali kąpieli parowych. Prace wyko-
paliskowe na wschodnim stoku wzgórza wawelskiego, które ujawniły
XVI-wieczne założenie ogrodów królewskich, być może doprowadzą też
do rozstrzygnięcia problemu lokalizacji łaźni Zygmunta I.
36 Dettloff, Fabiański, Fischinger, o.c., s. 43.
37 Nad monografią zamku wawelskiego pracował w ostatnich
latach A. Fischinger, badacz najlepiej znający problematykę tej rezy-
dencji. Niestety, nie zdążył ukończyć tak wyczekiwanej publikacji.
W maszynopisie, z którym miałem okazję zapoznać się dzięki życz-
liwości Autora, gotowy jest rozdział poświęcony pierwszemu etapowi
nowożytnej przebudowy Wawelu, oraz fragmenty dotyczące dalszych
etapów. Por. A. Fischinger, Dzieje budowy zamku królewskiego
na Wawelu, Etap I (1504-1508). „Pars, quae ad occidentem est”

Możliwe, że łaźnia królowej powstała dopiero z ini-
cjatywy Bony po roku 1518, a co za tym idzie nie należy
wykluczać udziału mistrza Benedykta w jej budowie.
Jednak podobnie jak w przypadku kuchni królewskich,
nie istnieją żadne przesłanki pozwalające uczynić tę
hipotezę bardziej prawdopodobną. Dlatego odpowiedź
na pytanie o zaangażowanie Benedykta w prace bu-
dowlane na Wawelu przed rokiem 1519 musi pozostać
negatywna. Jednak niezależnie od tego czy przyjmiemy
jego udział w powstaniu budynków kuchni i łaźni kró-
lowej, najważniejszym i najlepiej udokumentowanym
wawelskim dziełem tego architekta pozostaje skrzydło
wschodnie nowej rezydencji Zygmunta I.
Krakowska rezydencja królów polskich na wzgórzu
wawelskim nie posiada, niestety, nowoczesnej mono-
grafii37. Mimo że jest to - zarówno pod względem histo-
rycznym, jak i artystycznym - jeden z najważniejszych
zabytków architektury w Polsce, jedyną poświęconą mu
pracą o charakterze monograficznym jest opublikowana
sto lat temu książka Stanisława Tomkowicza, wykorzy-
stująca dorobek jego wielkich poprzedników: Tomasza
Prylińskiego, Władysława Łuszczkiewicza oraz Sła-
womira Odrzywolskiego38. Stan badań zaprezentowany
przez tego autora wzbogacono, a w wielu miejscach
skorygowano w licznych artykułach i wzmiankach
w pracach syntetycznych, publikowanych w następ-
nych latach przez kolejne pokolenia historyków sztuki
i archeologów. Grono wybitnych uczonych poruszało w
swoich tekstach zagadnienia związane z historią archi-
tektury zamku królewskiego na Wawelu, dziejami jego
restauracji, czy też układem funkcjonalnym królewskiej
rezydencji39. Nadal jednak wiele problemów dotyczą-
cych architektury zamku wawelskiego nie doczekało
- pierwszy pałac (króla Aleksandra), Kraków 2005 (maszynopis),
passim. Niezwykle obiecująco zapowiada się także pierwsza niemie-
ckojęzyczna monografia renesansowej przebudowy Wawelu, której
publikacja przewidywana jest na rok 2009, przygotowywana przez
polskiego historyka sztuki T. Torbusa, pracującego w ramach projektu
Jagiellońskiego” w lipskim GWZO (tytuł roboczy: Wawel-Schloss
in Krakau und die jagiełlonische Residenzarchitektur in Ungarn,
Bóhmen, Polen und Litaueri).
38 Tomkowicz, Wawel..., passim. Por. także: S. Odrzy wol-
ski, Dawny zamek królewski na Wawelu. Materiały do restauracji,
Kraków 1880,powfrzjŁuszczkiewicz, o.c., s. 56-68; Skowron,
o.c., s. 143-165.
39 Podaję jedynie wybrane najważniejsze opracowania, wnoszące
istotny wkład do stanu badań nad szesnastowieczną architekturą za-
mku wawelskiego: L aut erb a ch, o.c., s. 28-36; S.Komornicki,
Franciszek Florentczyk i pałac wawelski, Przegląd Historii Sztuki
1: 1929, s. 57-69; A. Szyszko-Bohusz, Wawel średniowieczny,
Rocz. Krak. 23: 1932, s. 18, 26, 33-41; W. Terlecki, Zamek na
Wawelu i jego restauracja, Kraków 1933, passim', Dobrowol-
ski, Zamek na Wawelu..., s. 3-24; KZSP 4: Miasto Kraków, cz.
1: Wawel, Warszawa 1965, s. 34-59; A. Miłobędzki, Pałac
i zamek,,renesansowy” [w:] Renesans. Sztuka i ideologia. Materiały

9