DOI Artikel:
Fabiański, Marcin: Wawelskie wirydarze Zygmunta Starego
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.52822#0048
da się połączyć z konkretnymi robotami. Rachunki nie
pozwalają też ustalić autorstwa projektu założeń ogro-
dowych; można się tylko domyślać, że także w tych
pracach mógł uczestniczyć Niccoló Castiglione, kró-
lewski lapicyda i architekt kierujący budową zamku w
latach 1537-1545, uprzednio główny współpracownik
Bartolommea Berrecciego w kaplicy Zygmuntowskiej,
który do Krakowa zapewne przybył przed rokiem 1519
z Castiglion Fiorentino przez Węgry20. Brak rachunków
generalnych z lat 1540-1543 nie pozwala stwierdzić,
czy poza ryczałtem z tytułu funkcji otrzymywał on (lub
jakiś inny wykonawca ważnych prac) wynagrodzenie za
roboty w ogrodach, które prowadzono z największym
nasileniem właśnie w tym czasie.
Wiatach 1953, 1962-1963 oraz 1986 na zajmującym
nas miejscu przeprowadzono zaledwie pojedyncze od-
krywki archeologiczne, które znajomość dziejów oma-
wianego terenu mogły uzupełnić w bardzo niewielkim
stopniu. Dlatego, w nadziei zasadniczego powiększenia
wiedzy na temat materialnych pozostałości urządzeń
ogrodowych, w latach 1999-2006 na interesującym
nas obszarze podjęto systematyczne wykopaliska21.
Ujawniły one znaczne fragmenty renesansowego bru-
ku ceglanego w górnym tarasie ogrodów, fundamenty
i fragmenty murów oraz bruku w tarasie dolnym oraz,
w tym samym miejscu, pewną liczbę rzeźbionego detalu
kamiennego22.
Dzięki wspomnianym badaniom źródłowym i arche-
ologicznym renesansowe ogrody na Wawelu znane są
nieco lepiej, ale nadal nie udało się rozstrzygnąć wielu
szczegółów, a nawet kwestii o znaczeniu zasadniczym,
jak choćby liczby wolno stojących pawilonów23. Sy-
stematyczna kwerenda rachunków wielkorządowych,
a zwłaszcza poszerzenie bazy źródłowej z wieku XVI
i XVII, w tym materiałów porównawczych, oraz sko-
jarzenie tych informacji ze źródłami ikonograficznymi,
pozyskanymi z dawnych wydawnictw, tudzież współ-
czesnych wykopalisk pozwolą stan królewskich wiry-
darzy na Wawelu w wieku XVI i 1. połowie następnego
stulecia poznać dokładniej.
Łaźnia króla
Pierwsza wiadomość o istnieniu jakiegoś ogrodu
Zygmunta Starego pochodzi z 10 V 15 1 524. Zapew-
ne dotyczy ona tego samego miejsca wspomnianego
w rachunkach z roku 1532 jako „ogród króla”25. Nie
znamy charakteru owego miejsca poza tym, że znajdo-
wał się tam kryty gontem domek (domicilium)26. Według
jeszcze późniejszych wzmianek wiodła tamtędy droga
do łaźni króla27, stąd nazwano je „ogrodem króla przed
łaźnią króla”28, a sporadycznie też „ogródkami wewnątrz
murów nad Rudawą”29 (fig. 2), zapewne w odróżnieniu
od winnicy na stoku południowym, usytuowanej poniżej
murów zamku i poza obwarowaniami miejskimi. Tak
więc twierdzenia jakoby teren na stoku wschodnim na-
leżał do Bony nie tylko nie mają podstaw źródłowych,
ale są z nimi wręcz sprzeczne30. Mimo to królowa mogła
oczywiście doradzać małżonkowi w sprawie programu
użytkowego, dostarczać nasiona i sadzonki z własnych
ogrodów, a po urządzeniu wirydarzy korzystać z nich.
20 Nicolaus de Castilione, SAP 5: 1993, s. 551-552; Ch.
Rfohrschneider], Castiglione Niccoló [w:] Saur allgemeines
Kunstler-Lexikon. Die bildenden Kunstler aller Zeiten und Yólker,
t. 17, Miinchen-Lepzig 1997, s. 227; S. Mossakowski, Kaplica
Zygmuntowska (1515—1533). Problematyka artystyczna i ideowa
mauzoleum króla Zygmunta I, Warszawa 2007, s. 46 i 55-56.
21 O znaczeniu wykopalisk dla rekonstrukcji architektury
renesansowej I. Feld, Die Bauten Kónig Wladislaws II und die
Yerbreitung der Renaissance-Architektur in Ungarn. Die Rolle und
die Bedeutung der archaologischen Forschung und der Zeichneri-
schen Rekonstruktion [w:] Die Jagiellonem Kunst und Kultur einer
europćiischen Dynastie and der Wende zur Neuzeit, wyd. D. Popp,
R. Suckale, Niimberg 2002, s. 307-316.
22 Z. Pianowski, J. Firlet, Badania archeologiczne przed
wschodnią elewacją pałacu na Wawelu. Zagadnienie ogrodu rene-
sansowego [w:] Zamki. Miasta warowne. Ogrody. Relacje historycz-
nych założeń fortyfikacyjnych oraz terenów zielonych w miastach
zabytkowych. Materiały z konferencji naukowej, Kraków 14 grudnia
2001, red. J. Bogdanowski, M. Holewiński, Kraków 2002, s. 11-15;
lidem, Castrum et hortus. Z badań przed wschodnią elewacją
pałacu królewskiego na Wawelu [w:] Polonia minor medii aevi.
Studia ofiarowane Profesorowi Andrzejowi Żakiemu w osiemdziesiątą
rocznicę urodzin, red. Z. Woźniak i J. Gancarski, Kraków-Krosno
2003, s. 467-473; lidem, Sprawozdanie z badań archeologicznych
na obszarze dolnego tarasu ogrodów królewskich (rejon XV) na
Wawelu, przeprowadzonych w latach 2002-2006, Kraków [2006],
nlb., Archiwum ZK DK 324B.
23 Gwizdałówna (Ogrody..., s. 71) pisze, że było ich co
najmniej dwa.
24 Wiadomość z r. 1515 cytuję w przyp. 207.
25 Chmiel, Wawel, 2, s. 191; Ferenc, Rachunki 1532, s. 21:
13 IV 32 „hortum regiae maiestatis”; Chmiel, Wawel, 2, s. 182;
Ferenc, Rachunki 1532, s. 11: 7 XII 32 ,,[in] horto regiae maie-
statis”.
26Chmiel, Wawel, 2, s. 192; Ferenc, Rachunki 1532, s. 25:
26 X 32 „Jacobo Vynarek de Ciecz pro 10 centis scandularum ad
cooperiendum domicilium in horto regiae maiestatis”; Chmiel,
Wawel, 2, s. 192; F e r e n c, Rachunki 1532, s. 25: 26 X 32 „Jo[han]ni
Krzyvaczka de Herbultovycze per 10 centis scandularum ad coope-
riendum domicilium in horto regiae maiestatis”.
27 Chmiel, Wawel, 2, s. 236: 1 8 IX 40 „in hortulo, ubi itur ad
balneum Regiae Maiestatis”.
28 Ibidem, s. 244: 3 VII 40 „ex horto R. Maiestatis antę balneum
Suae Maiestatis”; ibidem, s. 239: 14 VIII 40 „ad hortulos inter muros
antę balneum Regiae Maiestatis”.
29 Ibidem, s. 441: 10 IX 72.
30 Źródłem tej „plotki naukowej” jest stwierdzenie przez .1.
Bogdanowskiego Ogrody zamków, willi i klasztorów [w:] G.
Ciołek, Ogrody polskie, oprać. J. Bogdanowski, Warszawa 1978,
s. 39—43, tu 40; por. Idem [w:] Parki..., s. 495-496) rzekomego
42
pozwalają też ustalić autorstwa projektu założeń ogro-
dowych; można się tylko domyślać, że także w tych
pracach mógł uczestniczyć Niccoló Castiglione, kró-
lewski lapicyda i architekt kierujący budową zamku w
latach 1537-1545, uprzednio główny współpracownik
Bartolommea Berrecciego w kaplicy Zygmuntowskiej,
który do Krakowa zapewne przybył przed rokiem 1519
z Castiglion Fiorentino przez Węgry20. Brak rachunków
generalnych z lat 1540-1543 nie pozwala stwierdzić,
czy poza ryczałtem z tytułu funkcji otrzymywał on (lub
jakiś inny wykonawca ważnych prac) wynagrodzenie za
roboty w ogrodach, które prowadzono z największym
nasileniem właśnie w tym czasie.
Wiatach 1953, 1962-1963 oraz 1986 na zajmującym
nas miejscu przeprowadzono zaledwie pojedyncze od-
krywki archeologiczne, które znajomość dziejów oma-
wianego terenu mogły uzupełnić w bardzo niewielkim
stopniu. Dlatego, w nadziei zasadniczego powiększenia
wiedzy na temat materialnych pozostałości urządzeń
ogrodowych, w latach 1999-2006 na interesującym
nas obszarze podjęto systematyczne wykopaliska21.
Ujawniły one znaczne fragmenty renesansowego bru-
ku ceglanego w górnym tarasie ogrodów, fundamenty
i fragmenty murów oraz bruku w tarasie dolnym oraz,
w tym samym miejscu, pewną liczbę rzeźbionego detalu
kamiennego22.
Dzięki wspomnianym badaniom źródłowym i arche-
ologicznym renesansowe ogrody na Wawelu znane są
nieco lepiej, ale nadal nie udało się rozstrzygnąć wielu
szczegółów, a nawet kwestii o znaczeniu zasadniczym,
jak choćby liczby wolno stojących pawilonów23. Sy-
stematyczna kwerenda rachunków wielkorządowych,
a zwłaszcza poszerzenie bazy źródłowej z wieku XVI
i XVII, w tym materiałów porównawczych, oraz sko-
jarzenie tych informacji ze źródłami ikonograficznymi,
pozyskanymi z dawnych wydawnictw, tudzież współ-
czesnych wykopalisk pozwolą stan królewskich wiry-
darzy na Wawelu w wieku XVI i 1. połowie następnego
stulecia poznać dokładniej.
Łaźnia króla
Pierwsza wiadomość o istnieniu jakiegoś ogrodu
Zygmunta Starego pochodzi z 10 V 15 1 524. Zapew-
ne dotyczy ona tego samego miejsca wspomnianego
w rachunkach z roku 1532 jako „ogród króla”25. Nie
znamy charakteru owego miejsca poza tym, że znajdo-
wał się tam kryty gontem domek (domicilium)26. Według
jeszcze późniejszych wzmianek wiodła tamtędy droga
do łaźni króla27, stąd nazwano je „ogrodem króla przed
łaźnią króla”28, a sporadycznie też „ogródkami wewnątrz
murów nad Rudawą”29 (fig. 2), zapewne w odróżnieniu
od winnicy na stoku południowym, usytuowanej poniżej
murów zamku i poza obwarowaniami miejskimi. Tak
więc twierdzenia jakoby teren na stoku wschodnim na-
leżał do Bony nie tylko nie mają podstaw źródłowych,
ale są z nimi wręcz sprzeczne30. Mimo to królowa mogła
oczywiście doradzać małżonkowi w sprawie programu
użytkowego, dostarczać nasiona i sadzonki z własnych
ogrodów, a po urządzeniu wirydarzy korzystać z nich.
20 Nicolaus de Castilione, SAP 5: 1993, s. 551-552; Ch.
Rfohrschneider], Castiglione Niccoló [w:] Saur allgemeines
Kunstler-Lexikon. Die bildenden Kunstler aller Zeiten und Yólker,
t. 17, Miinchen-Lepzig 1997, s. 227; S. Mossakowski, Kaplica
Zygmuntowska (1515—1533). Problematyka artystyczna i ideowa
mauzoleum króla Zygmunta I, Warszawa 2007, s. 46 i 55-56.
21 O znaczeniu wykopalisk dla rekonstrukcji architektury
renesansowej I. Feld, Die Bauten Kónig Wladislaws II und die
Yerbreitung der Renaissance-Architektur in Ungarn. Die Rolle und
die Bedeutung der archaologischen Forschung und der Zeichneri-
schen Rekonstruktion [w:] Die Jagiellonem Kunst und Kultur einer
europćiischen Dynastie and der Wende zur Neuzeit, wyd. D. Popp,
R. Suckale, Niimberg 2002, s. 307-316.
22 Z. Pianowski, J. Firlet, Badania archeologiczne przed
wschodnią elewacją pałacu na Wawelu. Zagadnienie ogrodu rene-
sansowego [w:] Zamki. Miasta warowne. Ogrody. Relacje historycz-
nych założeń fortyfikacyjnych oraz terenów zielonych w miastach
zabytkowych. Materiały z konferencji naukowej, Kraków 14 grudnia
2001, red. J. Bogdanowski, M. Holewiński, Kraków 2002, s. 11-15;
lidem, Castrum et hortus. Z badań przed wschodnią elewacją
pałacu królewskiego na Wawelu [w:] Polonia minor medii aevi.
Studia ofiarowane Profesorowi Andrzejowi Żakiemu w osiemdziesiątą
rocznicę urodzin, red. Z. Woźniak i J. Gancarski, Kraków-Krosno
2003, s. 467-473; lidem, Sprawozdanie z badań archeologicznych
na obszarze dolnego tarasu ogrodów królewskich (rejon XV) na
Wawelu, przeprowadzonych w latach 2002-2006, Kraków [2006],
nlb., Archiwum ZK DK 324B.
23 Gwizdałówna (Ogrody..., s. 71) pisze, że było ich co
najmniej dwa.
24 Wiadomość z r. 1515 cytuję w przyp. 207.
25 Chmiel, Wawel, 2, s. 191; Ferenc, Rachunki 1532, s. 21:
13 IV 32 „hortum regiae maiestatis”; Chmiel, Wawel, 2, s. 182;
Ferenc, Rachunki 1532, s. 11: 7 XII 32 ,,[in] horto regiae maie-
statis”.
26Chmiel, Wawel, 2, s. 192; Ferenc, Rachunki 1532, s. 25:
26 X 32 „Jacobo Vynarek de Ciecz pro 10 centis scandularum ad
cooperiendum domicilium in horto regiae maiestatis”; Chmiel,
Wawel, 2, s. 192; F e r e n c, Rachunki 1532, s. 25: 26 X 32 „Jo[han]ni
Krzyvaczka de Herbultovycze per 10 centis scandularum ad coope-
riendum domicilium in horto regiae maiestatis”.
27 Chmiel, Wawel, 2, s. 236: 1 8 IX 40 „in hortulo, ubi itur ad
balneum Regiae Maiestatis”.
28 Ibidem, s. 244: 3 VII 40 „ex horto R. Maiestatis antę balneum
Suae Maiestatis”; ibidem, s. 239: 14 VIII 40 „ad hortulos inter muros
antę balneum Regiae Maiestatis”.
29 Ibidem, s. 441: 10 IX 72.
30 Źródłem tej „plotki naukowej” jest stwierdzenie przez .1.
Bogdanowskiego Ogrody zamków, willi i klasztorów [w:] G.
Ciołek, Ogrody polskie, oprać. J. Bogdanowski, Warszawa 1978,
s. 39—43, tu 40; por. Idem [w:] Parki..., s. 495-496) rzekomego
42