DOI Artikel:
Fabiański, Marcin: Wawelskie wirydarze Zygmunta Starego
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.52822#0049
Według dokumentów z roku 1540 wspomniana łaźnia
mieściła się nad Rudawą przed domem kanonika Jana
Łaskiego koło bramy Kazimierskiej (fig. 2: nr 11), na
przeciw kościoła Św. Idziego, przy murze31. Można się
domyślać, że cytowane źródło dotyczy albo muru między
Jordanką a bramą miejską z około roku 1340 (fig. 2: nr
10), albo prostopadłego doń, nieco późniejszego muru, od-
słoniętego w latach 2002-2006 (fig. 2: nr 12). Wątpliwe,
aby budynek mieścił się w obrębie obu tych murów. Na
jego usytuowanie raczej na zewnątrz, w dolnej, stromej
części stoku, w pobliżu rzeczki Rudawki (fig. 2: nr 14
i 15), wskazywałoby to, że w roku 1547 króla niesiono
do łaźni przejściem pod wieżą Duńską i dalej przez bramę
w nowym murze, wzniesionym częściowo na niedawno
odsłoniętych reliktach XIV-wiecznych (fig. 2: nr 12),
a także konieczność częstych i długotrwałych napraw
podbudowy filara pod łaźnią, która ulegała uszkodzeniu na
„faktu”, jakoby „Bona dla rozrywki własnej i wszystkich urządziła
na stokach Wawelu mały ogródek włoski, winnice oraz ptaszarnię dla
swych córek (1541)”. Bez wyszczególnienia strony uczony powołuje
się na S. Windakiewicza, Dzieje Wawelu, Kraków 1925, który
jednak na s. 89-102, gdzie czytamy o czasach Zygmunta I i Bony,
nie podaje takich wiadomości nawet w formie przypuszczenia.
Z kolei w artykule Ogród w Łobzowie na tle krakowskich ogrodów
królewskich [w:] Królewskie ogrody..., s. 35-56, tu 35 i 54, przyp. 7,
Bogdanowski cytuje Gwizdałównę (Ogrody..., s. 85 przyp. 73),
która, nie wspominając o Bonie, podkreśla, że w źródłach ogrody na
stoku wschodnim sąkonsekwentnie nazywane królewskimi. Z kolei
Firlet, Pianowski, Badania..., s. 15; lidem, Castrum..., s.
471; J. F i r 1 e t, Hortus conclusus królewskich ogrodów na Wawelu,
„Krzysztofory” Zeszyty Naukowe MHM 23: 2005, s. 63-70, tu 65
i 69, łącząc ogrody z Boną powołują się na zapis Chmielą, Wawel,
2, s. 296 z 24 V 1542: „ad hortos Reginalis Mtis et Regiae conducti
sunt terrae nigrae”. Z przywołanego fragmentu wynika tylko, że
ziemię wożono do bliżej nieokreślonych ogrodów króla i królowej
w Krakowie, a nie to, kto był właścicielem górnego tarasu. Nie ma
też oczywiście mowy, jakoby Bona uprawiała w tym miejscu rośliny
trujące. Jej rzekome zainteresowanie toksynami to plotki dworskie
z czasów Stefana Batorego, por. Pociecha, o.c., 1.2, s. 409N10.
31 Ustaliła to Gwizdałówna, Ogrody..., s. 70; wcześniej, mniej
precyzyjnie, Eadem, Zieleń..., s. 28; Pianowski, Wawel..., s. 95.
Chmiel, Wawel, 2, s. 256: 17 I 40 „a reformatione ostii post bal-
neum Regiae Mtis penes murum erectum”; Ibidem, s. 244: 22 V 40
„a vectura cumuli terrae, quae fuit ex fundamento sub muro balnei
Regiae Maiestatis ad erigendum philar antę domum domini Laski
erecta”. Lokalizację domu Łaskiego określają zapisy: „Domum... ex
oppositoecclesiaes.EgidiisubArce”- B.Przybyszewski, Wypisy
źródłowe do dziejów Wawelu 1516-1525, Kraków 1970, Źródła DW
5, s. 163, nr 286; „domus canonicalis sitte prope valvam Craco-
viensem eundo versus Stradomyam” -Idem, Wypisy źródłowe do
dziejów Wawelu 1530-1533, Kraków 1986, Źródła DW 11/2, s. 258,
nr 1018; „Domum capitularem penes valvam Casimiriensem sittam”
-Idem, Wypisy źródłowe do dziejów Wawelu 1542-1545, Kraków
1997, Źródła DW 11/3, s. 96, nr 1295. Wcześniej łaźnia mieściła się
w domu Długosza, również nazywanym łaźnią króla. AKKr., Acta
Actorum Yenerabilis Capituli Cracoviensis , t. II, k. 270v: IV 1511
Miechowita dostał dom Długosza circa balneum regale; B.Przyby-
skutek działania rzeczki lub osuwisk. Łaźnia ta powstała
zapewne najpóźniej około roku 1521, ponieważ w grudniu
1524 wykonywano tam prace stolarskie, w roku 1525
prowadzono remont, a w 1530 inne naprawy techniczne,
jak również malowanie pieca32.
Intensywne prace budowlane przy wznoszeniu
nowego skrzydła pałacu, trwające do roku 1524, a w
następnych latach przy urządzaniu wnętrz, nie sprzyjały
pełnemu zagospodarowaniu bezpośrednio przyległego
terenu, który wtedy musiał pełnić funkcję technicznego
zaplecza budowy. Jednak niekompletnie zachowane
rachunki pozwalają ustalić, że w roku 1532 prowadzo-
no pewne prace pielęgnacyjne w ogrodzie33, zapewne
w części oddalonej od pałacu. Łaźnię, przed i nad
którą znajdowały się ogrzewane pokoiki (stubellae^,
utrzymywano cały czas nie tylko w należytym stanie
technicznym35, ale też dbano o wygląd wnętrza, płacąc za
szewski, Wypisy źródłowe do dziejów Wawelu 1501-1515, Kraków
1965, Źródła DW 4, s. 173, nr 229 z r. 1514: „domus murale atialis,
ad castrum Cracoviense eundo, in dextra parte, Balneum Regale ex
antiąuo nuncupate, canonicalis et [in] via Canonicali situate”.
32 Chmiel, Wawel, 2, s. 28: 24 XII 1524 „Simoni mensatori pro
labore [...] balneo Regiae Mtis”; ibidem, s. 43: 14 VI 1525 „Mathiae
Niemodlynsky doleatori de Cracovia pro urnis maioribus octo, alias
czebry et minoribus sex una cum reformatione antiąuarum pro bal-
neo Regiae Maistatis”; ibidem, s. 49-52, 61 i 63-64: 1525 „pro balneo
reformando”. Por. przyp. 36.
33 Ibidem, s. 191; Ferenc, Rachunki 1532, s. 21: 13 IV 1532
„pro 2 sexagenis stylów [drągi] Andreae Lomza ad hortum regiae
maiestatis”; Chmiel, Wawel, 2, s. 182; Ferenc, Rachunki 1532,
s. 11: 7 XII 1532 „[Bartholomeo fabro lignario Wiśniowski] sociis
[...in] horto regiae maiestatis laborantibus circa palos”.
34 Chmiel, Wawel, 2, s. 212: 19 XII 1534 „reformatione forna-
cis in stubella antę balneum Regiae Maiestatis”; Łaszczyńska,
Rachunki 1535, s. 23: 29 X 1535 „pro una fomace in stuba supra
balneum regiae maiestatis”.
35 Ferenc, Rachunki 1530, s. 32: 5 II 1530 „a purgatione cami-
norum [...] in balneo regiae maiestatis”; ibidem, s. 33: 19 III 1530 „a
reformatione balnei regiae maiestatis a circumlinitione”; ibidem, s. 93:
30 III 1530 „pro tribus tenis, una ad balneum regiae maiestatis; pro 2
doliis alias vanny, una ad balneum regiae maiestatis”; ibidem, s. 74:
9 VII 1530 „a reformatione vasis aerei in balneo regiae maiestatis”.
Ferenc,Rachunki 1531, s. 31: 1IV 1531 „Barthoszlutifigulo [zdu-
nowi z Kazimierza] a reformatione 2 fornacium antę balneas Regiae
et Raginalis [sic] Mtis”; ibidem, s. 66: 23 XII 1531 „[Nicolao fabro de
Casmiria] pro traha ferrea in fomacem balnei Regi a Mtis”; Ferenc,
Rachunki 1532, s. 56: 30 III 1532 „[bednarzowi Mathiae Niemodlynsky
de Cracovia] pro duobus soliis alias vanny ad balnea utrarumąue maiesta-
tum”; ibidem, s. 22: 15 VII1532 „ab oblinatione balnei regiae maiestatis”;
ibidem, s. 23:3 VIII1532 „pro pilis ad fomacem in balneo regie maiestatis
et carbonibus, ut exsicctetur fomax lente”; ibidem, s. 45: 10 VIII 1532
„Simoni fabro aerario pro patena aerea supra fomacem in balneo regiae
maiestatis, quae ponderabat lapides”; ibidem, s. 56:7 XII1532 „[Mathiae
Niemodlynsky] pro 3 doliis alias vanny ad balneum regiae et reginalis
maiestatis”; ibidem, s. 26:24 XII1532 „Bartholomeo lutifigulo [zdunowi
z Kazimierza] ab erigenda fomace in balneo regiae maiestatis”; Łasz-
czy ńska,Rachunki 1535, s. 41: 22 I 1535 „[kowalowiNicolao Czech
43
mieściła się nad Rudawą przed domem kanonika Jana
Łaskiego koło bramy Kazimierskiej (fig. 2: nr 11), na
przeciw kościoła Św. Idziego, przy murze31. Można się
domyślać, że cytowane źródło dotyczy albo muru między
Jordanką a bramą miejską z około roku 1340 (fig. 2: nr
10), albo prostopadłego doń, nieco późniejszego muru, od-
słoniętego w latach 2002-2006 (fig. 2: nr 12). Wątpliwe,
aby budynek mieścił się w obrębie obu tych murów. Na
jego usytuowanie raczej na zewnątrz, w dolnej, stromej
części stoku, w pobliżu rzeczki Rudawki (fig. 2: nr 14
i 15), wskazywałoby to, że w roku 1547 króla niesiono
do łaźni przejściem pod wieżą Duńską i dalej przez bramę
w nowym murze, wzniesionym częściowo na niedawno
odsłoniętych reliktach XIV-wiecznych (fig. 2: nr 12),
a także konieczność częstych i długotrwałych napraw
podbudowy filara pod łaźnią, która ulegała uszkodzeniu na
„faktu”, jakoby „Bona dla rozrywki własnej i wszystkich urządziła
na stokach Wawelu mały ogródek włoski, winnice oraz ptaszarnię dla
swych córek (1541)”. Bez wyszczególnienia strony uczony powołuje
się na S. Windakiewicza, Dzieje Wawelu, Kraków 1925, który
jednak na s. 89-102, gdzie czytamy o czasach Zygmunta I i Bony,
nie podaje takich wiadomości nawet w formie przypuszczenia.
Z kolei w artykule Ogród w Łobzowie na tle krakowskich ogrodów
królewskich [w:] Królewskie ogrody..., s. 35-56, tu 35 i 54, przyp. 7,
Bogdanowski cytuje Gwizdałównę (Ogrody..., s. 85 przyp. 73),
która, nie wspominając o Bonie, podkreśla, że w źródłach ogrody na
stoku wschodnim sąkonsekwentnie nazywane królewskimi. Z kolei
Firlet, Pianowski, Badania..., s. 15; lidem, Castrum..., s.
471; J. F i r 1 e t, Hortus conclusus królewskich ogrodów na Wawelu,
„Krzysztofory” Zeszyty Naukowe MHM 23: 2005, s. 63-70, tu 65
i 69, łącząc ogrody z Boną powołują się na zapis Chmielą, Wawel,
2, s. 296 z 24 V 1542: „ad hortos Reginalis Mtis et Regiae conducti
sunt terrae nigrae”. Z przywołanego fragmentu wynika tylko, że
ziemię wożono do bliżej nieokreślonych ogrodów króla i królowej
w Krakowie, a nie to, kto był właścicielem górnego tarasu. Nie ma
też oczywiście mowy, jakoby Bona uprawiała w tym miejscu rośliny
trujące. Jej rzekome zainteresowanie toksynami to plotki dworskie
z czasów Stefana Batorego, por. Pociecha, o.c., 1.2, s. 409N10.
31 Ustaliła to Gwizdałówna, Ogrody..., s. 70; wcześniej, mniej
precyzyjnie, Eadem, Zieleń..., s. 28; Pianowski, Wawel..., s. 95.
Chmiel, Wawel, 2, s. 256: 17 I 40 „a reformatione ostii post bal-
neum Regiae Mtis penes murum erectum”; Ibidem, s. 244: 22 V 40
„a vectura cumuli terrae, quae fuit ex fundamento sub muro balnei
Regiae Maiestatis ad erigendum philar antę domum domini Laski
erecta”. Lokalizację domu Łaskiego określają zapisy: „Domum... ex
oppositoecclesiaes.EgidiisubArce”- B.Przybyszewski, Wypisy
źródłowe do dziejów Wawelu 1516-1525, Kraków 1970, Źródła DW
5, s. 163, nr 286; „domus canonicalis sitte prope valvam Craco-
viensem eundo versus Stradomyam” -Idem, Wypisy źródłowe do
dziejów Wawelu 1530-1533, Kraków 1986, Źródła DW 11/2, s. 258,
nr 1018; „Domum capitularem penes valvam Casimiriensem sittam”
-Idem, Wypisy źródłowe do dziejów Wawelu 1542-1545, Kraków
1997, Źródła DW 11/3, s. 96, nr 1295. Wcześniej łaźnia mieściła się
w domu Długosza, również nazywanym łaźnią króla. AKKr., Acta
Actorum Yenerabilis Capituli Cracoviensis , t. II, k. 270v: IV 1511
Miechowita dostał dom Długosza circa balneum regale; B.Przyby-
skutek działania rzeczki lub osuwisk. Łaźnia ta powstała
zapewne najpóźniej około roku 1521, ponieważ w grudniu
1524 wykonywano tam prace stolarskie, w roku 1525
prowadzono remont, a w 1530 inne naprawy techniczne,
jak również malowanie pieca32.
Intensywne prace budowlane przy wznoszeniu
nowego skrzydła pałacu, trwające do roku 1524, a w
następnych latach przy urządzaniu wnętrz, nie sprzyjały
pełnemu zagospodarowaniu bezpośrednio przyległego
terenu, który wtedy musiał pełnić funkcję technicznego
zaplecza budowy. Jednak niekompletnie zachowane
rachunki pozwalają ustalić, że w roku 1532 prowadzo-
no pewne prace pielęgnacyjne w ogrodzie33, zapewne
w części oddalonej od pałacu. Łaźnię, przed i nad
którą znajdowały się ogrzewane pokoiki (stubellae^,
utrzymywano cały czas nie tylko w należytym stanie
technicznym35, ale też dbano o wygląd wnętrza, płacąc za
szewski, Wypisy źródłowe do dziejów Wawelu 1501-1515, Kraków
1965, Źródła DW 4, s. 173, nr 229 z r. 1514: „domus murale atialis,
ad castrum Cracoviense eundo, in dextra parte, Balneum Regale ex
antiąuo nuncupate, canonicalis et [in] via Canonicali situate”.
32 Chmiel, Wawel, 2, s. 28: 24 XII 1524 „Simoni mensatori pro
labore [...] balneo Regiae Mtis”; ibidem, s. 43: 14 VI 1525 „Mathiae
Niemodlynsky doleatori de Cracovia pro urnis maioribus octo, alias
czebry et minoribus sex una cum reformatione antiąuarum pro bal-
neo Regiae Maistatis”; ibidem, s. 49-52, 61 i 63-64: 1525 „pro balneo
reformando”. Por. przyp. 36.
33 Ibidem, s. 191; Ferenc, Rachunki 1532, s. 21: 13 IV 1532
„pro 2 sexagenis stylów [drągi] Andreae Lomza ad hortum regiae
maiestatis”; Chmiel, Wawel, 2, s. 182; Ferenc, Rachunki 1532,
s. 11: 7 XII 1532 „[Bartholomeo fabro lignario Wiśniowski] sociis
[...in] horto regiae maiestatis laborantibus circa palos”.
34 Chmiel, Wawel, 2, s. 212: 19 XII 1534 „reformatione forna-
cis in stubella antę balneum Regiae Maiestatis”; Łaszczyńska,
Rachunki 1535, s. 23: 29 X 1535 „pro una fomace in stuba supra
balneum regiae maiestatis”.
35 Ferenc, Rachunki 1530, s. 32: 5 II 1530 „a purgatione cami-
norum [...] in balneo regiae maiestatis”; ibidem, s. 33: 19 III 1530 „a
reformatione balnei regiae maiestatis a circumlinitione”; ibidem, s. 93:
30 III 1530 „pro tribus tenis, una ad balneum regiae maiestatis; pro 2
doliis alias vanny, una ad balneum regiae maiestatis”; ibidem, s. 74:
9 VII 1530 „a reformatione vasis aerei in balneo regiae maiestatis”.
Ferenc,Rachunki 1531, s. 31: 1IV 1531 „Barthoszlutifigulo [zdu-
nowi z Kazimierza] a reformatione 2 fornacium antę balneas Regiae
et Raginalis [sic] Mtis”; ibidem, s. 66: 23 XII 1531 „[Nicolao fabro de
Casmiria] pro traha ferrea in fomacem balnei Regi a Mtis”; Ferenc,
Rachunki 1532, s. 56: 30 III 1532 „[bednarzowi Mathiae Niemodlynsky
de Cracovia] pro duobus soliis alias vanny ad balnea utrarumąue maiesta-
tum”; ibidem, s. 22: 15 VII1532 „ab oblinatione balnei regiae maiestatis”;
ibidem, s. 23:3 VIII1532 „pro pilis ad fomacem in balneo regie maiestatis
et carbonibus, ut exsicctetur fomax lente”; ibidem, s. 45: 10 VIII 1532
„Simoni fabro aerario pro patena aerea supra fomacem in balneo regiae
maiestatis, quae ponderabat lapides”; ibidem, s. 56:7 XII1532 „[Mathiae
Niemodlynsky] pro 3 doliis alias vanny ad balneum regiae et reginalis
maiestatis”; ibidem, s. 26:24 XII1532 „Bartholomeo lutifigulo [zdunowi
z Kazimierza] ab erigenda fomace in balneo regiae maiestatis”; Łasz-
czy ńska,Rachunki 1535, s. 41: 22 I 1535 „[kowalowiNicolao Czech
43