DOI Artikel:
Fabiański, Marcin: Wawelskie wirydarze Zygmunta Starego
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.52822#0050
malowanie pieca36. Można się domyślać, że pożar nowo
zbudowanego zamku w roku 1536 i kosztowne prace
naprawcze oddaliły urządzenie terenu o kilka kolejnych
lat, z których nie zachowały się rachunki.
Jak wspomniano wyżej, dysponujemy nimi do-
piero od roku 1540. Wtedy właśnie przystąpiono do
gruntownego remontu łaźni, obejmującego naprawę
posadowienia w postaci filara37, a także odnowienie ma-
lowidła w szczytach budynku38. Ta ostatnia wiadomość
rozstrzyga, że jest to ten sam pawilon, na który łożono
w poprzedniej dekadzie, a nie budynek wzniesiony
od nowa. Dbałość o malowidła łaźni, w tym o jakieś
wizerunki (jmagines), z których wymieniono Trzy
Gracje (prze)malowane przez Dionizego Stubę, autora
fryzu w dziedzińcu arkadowym z roku 1536, została
udokumentowana w latach następnych39. Jej wnętrze
oświetlał polerowany świecznik40. Oczywiście do końca
panowania Zygmunta I nie zaniedbywano technicznego
stanu tego przybytku, w tym brukowania terenu wokół
niego41, a latem 1545 przeprowadzono kolejny remont
fundamentów i konstrukcji, obejmujący także otynko-
wanie ścian42. Podobne prace wykonywano w roku 1549,
już po śmierci starego króla, kiedy to znowu reperowano
fundamenty, zbudowano mostek (prawdopodobnie nad
Rudawką) oraz rozebrano dachy i szczyty43. Rachunki
z następnych lat zachowały się wyrywkowo i dopiero
w roku 1558 natrafiamy na wiele zapisów o naprawach
jakiejś łaźni, wszelako bez określenia, której konkret-
nie dotyczą44. Z lat 1564 i 1565 pochodzą wiadomości
o „łaźni króla w bramie zamku”45, co oznacza, że król
użytkował wówczas dawne urządzenie kąpielowe królo-
wej między katedrą a skrzydłem zachodnim. Wynikałoby
de Kasmiria] pro 8 buxow [rur żelaznych] ad applicanda canalia balnei
regiae maiestatis”; ibidem, s. 48: 18 IX 1535 „pro vecte alias klamka,
hantaba ad balneum regiae maiestatis”; Łaszczyńska, Rachunki
1532, s. 65: 19 IX 1535 „pro 2 membranaculis alias ramyczki factis
in membranis balnei regiae maiestatis”.
36 C h m i e 1, Wawel, 2, s. 125: 18 VI 1529 „ a decoloratione for-
nacis in balneo Regiae Maiestatis” ibidem, s. 109: 11 XII 1529 „pro
una fornace viridi coloris in balneo Regiae Maiestatis”; Ferenc,
Rachunki 1530, s. 89: 29 I 1530 „pictori a decoloratione fomacium
una inbalneo regiae maiestatis”; Łaszczyńska,Rachunki 1535, s.
68: 25 IX 1535 „[Petro pictori de Cracovia] a decoloratione fomacis
in balneo regiae maiestatis”.
37 Chmiel, Wawel, 2, s. 232-236 i 241-245: w r. 1540 rachunki
za duże prace przy łaźni króla z udziałem muratora Mikołaja Włocha,
na przykład ibidem, s. 242: 15 II 1540 „pro 200 lapidibus alias or-
czlow ad erigendum philar sub balneum Regiae Maiestatis”; ibidem,
s. 241: 19 III 1540 „a vectura 5 cistarum coementi a Nicolao Italo
ad domum domini Laski na phylyar”; ibidem, s. 243: 10 IV 1540
„erigendum philar sub muro balnei”, 23 IV 1540: „fossura fundamenti
sub muro balnei Regiae Maiestatis ad erigendum philar”; ibidem, s.
232: 24IV 1540 „parastatam alias philar sub balneo Regiae Maiestatis
erigentibus” (też ibidem, s. 234, 17.VII); ibidem, s. 233: 26 VI1540
„Eius [Nicolai Itali...] muros infra portam et antę balneum Regiae
Maiestatis reformantoibus et incrustantibus”; ibidem, s. 241: 7 VIII
1540 „Czebron a vectura 15 cistarum coementi a Sthano ad domum
domini Laski ad philar”; ibidem, s. 240: 14 VIII 1540„avectura2000
laterum a Nicolao ad domum domini Laski ad erigendum philar sub
balneo Regiae Mtis”; ibidem, s. 275: 8 I 1541 „pro 3 maleis aliaky-
any ad kylow et 2 celtibus ad erigendum philar sub balneo RMtis”.
38 Ibidem, s. 257: 21 VIII 1540 „[Petro pictori...] a reformatione
picturae in aciebus [alias sczith] balnei Regiae Mtis”.
39 Ibidem, s. 328: 3 I 1544 „[Petro pictori] a renovandis picturis
per hiemem destructis circa et antę balneum Regiae Mtis fl. 11/12/-; A
renovandis picturis circa et supra balneum Rmtis fl. -/8/-;” ibidem, s.
329: r. 1544 „Dionisio [Stuba] pictori a pingendo muro in balneo regio
retro fomacem, quando fomax novus positus est, ubi sunt 3 charites
fl. 4”; ibidem, s. 346: 1 XI 1545 „[Joanni pictori] a pictura balnei ubi
de novo muri facti et novo incrustati alias stinkowane ssąet a 4 cratis
ferreis sub oleum colore rubro pingendis mrc. 5/-/-;” ibidem, s. 437:
1 XI 1545 „[Joanni pictori] in balneo Regiae Maiestatis imagines
apud fomacem renovavit, a ąuibus dati mrc -30-;” ibidem, s. 383:
31 V 1547 „a 3 imaginibus in balneo regio mrc. 1/-/-.”
40 Ibidem, s. 400: 19 II 1548 „a politura duorum lucibulariorum
unius ex balneo Maiestatis Regiae”.
41 Ibidem, s. 275: 8 1 1541 „pro 3 maleis alia kyany ad kylow et
2 celtibus ad erigendum philar sub balneo RMtis”; ibidem, s. 312:
X-XI 1543 „Nicolao muratori et Paulo dedi pro lateribus pavimenti
planis ex composito factis et in opus positis in hortis antę et circa
balneum Regiae Maiestatis summarie fl. 60 mrc 37/24/-;” ibidem,
s. 316: 29 X 1543 „Rusticis mundantibus ruptum balneum cannale
Regiae Maiestatis”; ibidem, s. 339: 28 III 1545 „pro binis rami ad
balneum Regiae Maiestatis”; ibidem, s. 350: 12 IX 1545 „a litostra-
tura antę balneum S. Regiae Maiestatis”; ibidem, s. 344: 19 IX 1545
„pro 4 klamri ad odrzwie antę balneum Sacrae Maiestatis Regiae”;
ibidem, s. 399: 29 V 1548 „Litostratoribus [...] in balneo regio et
circa cannalia litostraturam similiter facientibus”; ibidem, s. 398: 2
VI 1548 „pro 4 podiis ad balneum Sacrae Maiestatis Regiae”; ibidem,
s. 385: 7 VII 1548 „sociis [...] in balneo regio ahenam [kocioł] muro
circumducentibus et caminum reformantibus”.
42 Ibidem, s. 341: różne prace w VI-VIII 1545; ibidem, s. 346: 1
XI 1545 „ubi de novo muri facti et novo incrustati alias stinkowane
ssą”. 5 września płacono za „16000 laterum ad balneum Sacrae
Maiestatis Regiae”, ibidem, s. 334.
43 Ibidem, s. 409: 17 I 1549 „a reformatione fomacis in balneo
regio”; ibidem, s. 404: 2 III 1549 „cratam ad balneum regium
laborantibus”; ibidem, s. 403: 27 IV 1549 „balneum laborare inci-
pientibus”; 4 V 1549 „sczith deponentibus”; 11 V 1549 „in balneo
tecta et sczithi deponentibus”; ibidem, s. 404: 11 V 1549 „pontem
ad balneum regium facientibus”; ibidem, s. 403: 18 V 1549 „orczle
laborantibus subponendas sub balneum”; ibidem, s. 405: 18 V 1549
„pro 28 cistis cementi [...] na podyezdzanie balnei regii”; 22 V „pro
10 cistis cementi [...] ad balneum Sacrae Mtis Regiae”; ibidem, s. 405:
18 V 1549 „pro 200 orczle ad balneum regium na podiezdzanie [...]
pro 100 orczli [...] ad balneum”; ibidem, s. 403: 1 VI 1549 „orczle na
podiezdzanie murów parantibus”; 4 VI 1549 „orczlye laborantibus na
podyezdzanie murów in balneo”; ibidem, s. 411: 1551 „adcolumnam
seu filyar sub castro post balnea Suae Maiestatis”.
44 J. Garbacik, Rachunki wielkorządowe Jana Bonera 1558,
Kraków 1974, Źródła DW 7, wg indeksu [dalej: Garbacik, Ra-
chunki 1558].
45 Chmiel, Wawel, 2, s. 429: 10 II 1564 „Carpentariis 2 labo-
rantibus per 4 dies circa stubellam ex opposito balnei Regiae Mtis in
arce inter portam”; ibidem, s. 428: IV-V 1564 „cementum [...] ad re-
formatione camini in stubella antę balneum regium et ad dealbandum
44
zbudowanego zamku w roku 1536 i kosztowne prace
naprawcze oddaliły urządzenie terenu o kilka kolejnych
lat, z których nie zachowały się rachunki.
Jak wspomniano wyżej, dysponujemy nimi do-
piero od roku 1540. Wtedy właśnie przystąpiono do
gruntownego remontu łaźni, obejmującego naprawę
posadowienia w postaci filara37, a także odnowienie ma-
lowidła w szczytach budynku38. Ta ostatnia wiadomość
rozstrzyga, że jest to ten sam pawilon, na który łożono
w poprzedniej dekadzie, a nie budynek wzniesiony
od nowa. Dbałość o malowidła łaźni, w tym o jakieś
wizerunki (jmagines), z których wymieniono Trzy
Gracje (prze)malowane przez Dionizego Stubę, autora
fryzu w dziedzińcu arkadowym z roku 1536, została
udokumentowana w latach następnych39. Jej wnętrze
oświetlał polerowany świecznik40. Oczywiście do końca
panowania Zygmunta I nie zaniedbywano technicznego
stanu tego przybytku, w tym brukowania terenu wokół
niego41, a latem 1545 przeprowadzono kolejny remont
fundamentów i konstrukcji, obejmujący także otynko-
wanie ścian42. Podobne prace wykonywano w roku 1549,
już po śmierci starego króla, kiedy to znowu reperowano
fundamenty, zbudowano mostek (prawdopodobnie nad
Rudawką) oraz rozebrano dachy i szczyty43. Rachunki
z następnych lat zachowały się wyrywkowo i dopiero
w roku 1558 natrafiamy na wiele zapisów o naprawach
jakiejś łaźni, wszelako bez określenia, której konkret-
nie dotyczą44. Z lat 1564 i 1565 pochodzą wiadomości
o „łaźni króla w bramie zamku”45, co oznacza, że król
użytkował wówczas dawne urządzenie kąpielowe królo-
wej między katedrą a skrzydłem zachodnim. Wynikałoby
de Kasmiria] pro 8 buxow [rur żelaznych] ad applicanda canalia balnei
regiae maiestatis”; ibidem, s. 48: 18 IX 1535 „pro vecte alias klamka,
hantaba ad balneum regiae maiestatis”; Łaszczyńska, Rachunki
1532, s. 65: 19 IX 1535 „pro 2 membranaculis alias ramyczki factis
in membranis balnei regiae maiestatis”.
36 C h m i e 1, Wawel, 2, s. 125: 18 VI 1529 „ a decoloratione for-
nacis in balneo Regiae Maiestatis” ibidem, s. 109: 11 XII 1529 „pro
una fornace viridi coloris in balneo Regiae Maiestatis”; Ferenc,
Rachunki 1530, s. 89: 29 I 1530 „pictori a decoloratione fomacium
una inbalneo regiae maiestatis”; Łaszczyńska,Rachunki 1535, s.
68: 25 IX 1535 „[Petro pictori de Cracovia] a decoloratione fomacis
in balneo regiae maiestatis”.
37 Chmiel, Wawel, 2, s. 232-236 i 241-245: w r. 1540 rachunki
za duże prace przy łaźni króla z udziałem muratora Mikołaja Włocha,
na przykład ibidem, s. 242: 15 II 1540 „pro 200 lapidibus alias or-
czlow ad erigendum philar sub balneum Regiae Maiestatis”; ibidem,
s. 241: 19 III 1540 „a vectura 5 cistarum coementi a Nicolao Italo
ad domum domini Laski na phylyar”; ibidem, s. 243: 10 IV 1540
„erigendum philar sub muro balnei”, 23 IV 1540: „fossura fundamenti
sub muro balnei Regiae Maiestatis ad erigendum philar”; ibidem, s.
232: 24IV 1540 „parastatam alias philar sub balneo Regiae Maiestatis
erigentibus” (też ibidem, s. 234, 17.VII); ibidem, s. 233: 26 VI1540
„Eius [Nicolai Itali...] muros infra portam et antę balneum Regiae
Maiestatis reformantoibus et incrustantibus”; ibidem, s. 241: 7 VIII
1540 „Czebron a vectura 15 cistarum coementi a Sthano ad domum
domini Laski ad philar”; ibidem, s. 240: 14 VIII 1540„avectura2000
laterum a Nicolao ad domum domini Laski ad erigendum philar sub
balneo Regiae Mtis”; ibidem, s. 275: 8 I 1541 „pro 3 maleis aliaky-
any ad kylow et 2 celtibus ad erigendum philar sub balneo RMtis”.
38 Ibidem, s. 257: 21 VIII 1540 „[Petro pictori...] a reformatione
picturae in aciebus [alias sczith] balnei Regiae Mtis”.
39 Ibidem, s. 328: 3 I 1544 „[Petro pictori] a renovandis picturis
per hiemem destructis circa et antę balneum Regiae Mtis fl. 11/12/-; A
renovandis picturis circa et supra balneum Rmtis fl. -/8/-;” ibidem, s.
329: r. 1544 „Dionisio [Stuba] pictori a pingendo muro in balneo regio
retro fomacem, quando fomax novus positus est, ubi sunt 3 charites
fl. 4”; ibidem, s. 346: 1 XI 1545 „[Joanni pictori] a pictura balnei ubi
de novo muri facti et novo incrustati alias stinkowane ssąet a 4 cratis
ferreis sub oleum colore rubro pingendis mrc. 5/-/-;” ibidem, s. 437:
1 XI 1545 „[Joanni pictori] in balneo Regiae Maiestatis imagines
apud fomacem renovavit, a ąuibus dati mrc -30-;” ibidem, s. 383:
31 V 1547 „a 3 imaginibus in balneo regio mrc. 1/-/-.”
40 Ibidem, s. 400: 19 II 1548 „a politura duorum lucibulariorum
unius ex balneo Maiestatis Regiae”.
41 Ibidem, s. 275: 8 1 1541 „pro 3 maleis alia kyany ad kylow et
2 celtibus ad erigendum philar sub balneo RMtis”; ibidem, s. 312:
X-XI 1543 „Nicolao muratori et Paulo dedi pro lateribus pavimenti
planis ex composito factis et in opus positis in hortis antę et circa
balneum Regiae Maiestatis summarie fl. 60 mrc 37/24/-;” ibidem,
s. 316: 29 X 1543 „Rusticis mundantibus ruptum balneum cannale
Regiae Maiestatis”; ibidem, s. 339: 28 III 1545 „pro binis rami ad
balneum Regiae Maiestatis”; ibidem, s. 350: 12 IX 1545 „a litostra-
tura antę balneum S. Regiae Maiestatis”; ibidem, s. 344: 19 IX 1545
„pro 4 klamri ad odrzwie antę balneum Sacrae Maiestatis Regiae”;
ibidem, s. 399: 29 V 1548 „Litostratoribus [...] in balneo regio et
circa cannalia litostraturam similiter facientibus”; ibidem, s. 398: 2
VI 1548 „pro 4 podiis ad balneum Sacrae Maiestatis Regiae”; ibidem,
s. 385: 7 VII 1548 „sociis [...] in balneo regio ahenam [kocioł] muro
circumducentibus et caminum reformantibus”.
42 Ibidem, s. 341: różne prace w VI-VIII 1545; ibidem, s. 346: 1
XI 1545 „ubi de novo muri facti et novo incrustati alias stinkowane
ssą”. 5 września płacono za „16000 laterum ad balneum Sacrae
Maiestatis Regiae”, ibidem, s. 334.
43 Ibidem, s. 409: 17 I 1549 „a reformatione fomacis in balneo
regio”; ibidem, s. 404: 2 III 1549 „cratam ad balneum regium
laborantibus”; ibidem, s. 403: 27 IV 1549 „balneum laborare inci-
pientibus”; 4 V 1549 „sczith deponentibus”; 11 V 1549 „in balneo
tecta et sczithi deponentibus”; ibidem, s. 404: 11 V 1549 „pontem
ad balneum regium facientibus”; ibidem, s. 403: 18 V 1549 „orczle
laborantibus subponendas sub balneum”; ibidem, s. 405: 18 V 1549
„pro 28 cistis cementi [...] na podyezdzanie balnei regii”; 22 V „pro
10 cistis cementi [...] ad balneum Sacrae Mtis Regiae”; ibidem, s. 405:
18 V 1549 „pro 200 orczle ad balneum regium na podiezdzanie [...]
pro 100 orczli [...] ad balneum”; ibidem, s. 403: 1 VI 1549 „orczle na
podiezdzanie murów parantibus”; 4 VI 1549 „orczlye laborantibus na
podyezdzanie murów in balneo”; ibidem, s. 411: 1551 „adcolumnam
seu filyar sub castro post balnea Suae Maiestatis”.
44 J. Garbacik, Rachunki wielkorządowe Jana Bonera 1558,
Kraków 1974, Źródła DW 7, wg indeksu [dalej: Garbacik, Ra-
chunki 1558].
45 Chmiel, Wawel, 2, s. 429: 10 II 1564 „Carpentariis 2 labo-
rantibus per 4 dies circa stubellam ex opposito balnei Regiae Mtis in
arce inter portam”; ibidem, s. 428: IV-V 1564 „cementum [...] ad re-
formatione camini in stubella antę balneum regium et ad dealbandum
44