DOI article:
Fabiański, Marcin: Wawelskie wirydarze Zygmunta Starego
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.52822#0056
te wrażliwe na zimno rośliny były w Czechach rzadkoś-
cią73. Jako nowość stołeczne figowce w Polsce musiały
cieszyć się sławą, skoro kilka lat później Sebastian
Petrycy z Pilzna, krakowski uczony czynny za czasów
Zygmunta III Wazy, skonstatował rosnącą popularność
tego gatunku wśród szlachty74. U schyłku XVII stulecia
odnotowano, że teren pod wieżą Duńską został zniszczony
wodą opadającą z dachów zamku w stopniu tak znacznym,
że trzeba było wykonać nowy bruk kamienny w miejscu,
gdzie niegdyś trzymano figi75.
Podczas wykopalisk w latach 1999-2003 odsłonięto
dwa kanały kloaczne pałacu oraz lico ceglanego muru
oporowego, przy którym ujawniono grosz Zygmunta
Starego wybity w roku 1530, terminuspost quem budo-
wy. Największą sensacją stało się jednak odkrycie duże-
go zwartego fragmentu ceglanego bruku, obejmującego
północną część górnego tarasu (fig. 6, 7, 8). Odkopano
pozostałości czterech ścieżek podłużnych, na osi północ-
południe, oraz krzyżujące się z nimi pod kątem prostym
cztery krótkie ścieżki poprzeczne, które wyznaczają
w zachowanym fragmencie dziesięć, a pierwotnie co
najmniej dwanaście prostokątnych kwater ziemnych
o wymiarach 220 x 110-115 cm. Ścieżka poprzeczna
na osi wyjścia z pałacu była szersza; w tej partii tarasu
odkopano też nikłe ślady ceglanej podmurówki. Bruk
wykonano ręcznie formowanymi cegłami „palcówkami”
o zróżnicowanych wymiarach (25-32 x 12-16 x 7-7,5
cm), układanymi w rzędach na przemian podłużnie
i poprzecznie, z drobnymi nieregularnościami. Dalsza
część ścieżek od południa została później zastąpiona
brukiem kamiennym, opadającym ku Jordance. Podobny
rodzaj nawierzchni zachował się też od północy przy
wieży Duńskej76. O ile kamienny bruk przy Jordance
można łączyć z robotami udokumentowanymi w latach
1563-1565, o tyle północna część tarasu wraz z brukiem
uległa, jak wiemy, przeróbce u schyłku wieku XVII.
73 P. A. Mattioli, Herbarz: ginak Byłinarź welmy uźitecny a
figurami pięknymi zretedlnymi, podle praweho a gakziweho srostu
Bylin ozdobeny, przeł. T. Hajek z Hajku, Praha: Jifi Melantrich 1562,
I.LXXXIIII, s. LXXXII1I: „Fik pofidku w Czechach se nachazy, leć
odginad pńnesseny a wsazeny, nebo zymy welmi gest netrpeliwy”.
Wydawca Herbarza zadeklarował we wstępie (nlb.), że drukuje
książkę także dla odbiorców polskich („Polonis [...] apud quos nullum
fortasse extat de plantarum historia [...] magno sane vsui esse poterit,
quod per omnia, vel fortasse paucis exceptis, hae gentes Boemicum
sermonem intelligant”). Zadbał także, aby Zygmunt August zakazał
w Polsce przedruków i kopiowania ilustracji na dwadzieścia lat
(„edicimusque per hasce literas nostras ne quis in Regno, Ditioni-
busque nostris ad viginti annorum a data praesentium numerandorum
decursum, eum ipsum librum excudere, aut figuras ipsas imprimere
[...] audat”). Por. też Rostaf i ńsk i, o.c., s. 181.
74 Aneks III.
75 Chmiel, Wawel, 2, s. 579: Restauratio pałacu JKMści w
Na podstawie powyższych danych w roku 2005 można
było zrekonstruować regularną kompozycję części górnego
tarasu, zaprojektowaną zapewne przezNiccoló Castigliona,
położoną na północ od szerszej ścieżki poprzecznej na osi
sieni studziennej zamku (fig. 9, 10, 11 )77. Składają się na
nią ścieżki z wykonanych ręcznie cegieł, które wiernie
oddają układ bruku renesansowego, zabezpieczonego
kilkadziesiąt centymetrów niżej. Wyznaczają więc nadal
dwanaście prostokątnych kwater ziemnych w trzech
rzędach, które, oglądane z okien, znowu układają się
w regularny, geometryczny wzór. Zapewne na nich właś-
nie ustawiono w roku 1541 skrzynie drewniane na zioła,
czyli podwyższone rabaty, o których mowa w rachunkach.
Badania paleobotaniczne próbek ziemi pobranych z tych
kwater w latach 2001 oraz 2003 nie pozwoliły ustalić, jakie
rośliny uprawiano w tych miejscach w XVI stuleciu; nie
znaleziono też resztek drewnianych skrzyń78. Odtworzono
je zatem w prostych, umownych formach. Wykopaliska nie
ustaliły lokalizacji krytego blachą pawilonu z drewnianymi
balasami, o którym czytamy w rachunkach. Szczupłość
miejsca przed wyjściem z zamku na osi sieni studziennej
i na południe od niej przemawiałaby przeciwko utrudnie-
niu komunikacji przez wystawienie w tym rejonie okazałej
przeszkody, zwłaszcza że zapewne tamtędy przebiegała
ozdobna droga do łaźni. Można się raczej domyślać, że
altana ta, czyli zgodnie z naszą hipotezą późniejsza figamia,
mieściła się od początku w zacisznym północnym kącie
tarasu pod wieżą Duńską, ale przebudowa tej części terenu
pod koniec wieku XVII zniszczyła wszystkie wcześniejsze
relikty archeologiczne. Urządzony tam dziś skrawek łąki
oraz treliaż mogąjedynie sugerować, że przed połowąXVI
stulecia zakątek ten różnił się od kwaterowej części ogro-
du. Ani opisy źródłowe, ani wykopaliska nie dostarczają
danych co do liczby i rozmieszczenia drewnianych ławek,
a zwłaszcza na temat wyglądu południowej części tarasu.
Można jedynie skonstatować, że ścieżka ceglana na osi
zamku krakowskim.. 20 Septembris a.d. 1692: „W rogu gabinetów
[C580 pod pokojami śp. Króla Zygmunta, wychodząc z gabinetów ku
poselskiej izbie między gabinetami a studnią] pod pilastrem wszystkie
fundamenta do samego spodku woda, która z blaszanych dachów do
figamie antiquitus nazwanej spadała, tak zrujnowała, że nowe grunta pod
tym pilastrem dano i nad ziemią ciosowym kamieniem podjachano”.
76 Fi rlet, Hortus..., s. 64 i 66-67.
77 Rekonstrukcję wykonała Firma Konserwatorska R Białko
według projektu arch. Janusza Smólskiego, Jarosława i Katarzyny
Żółciak oraz Agaty Zachariasz z zespołem por. [M. Fabiański],
Prace konserwatorskie i remontowe w latach 2003—2006, Studia
Waw. 13:2007, s. 195-196, tu 195.
78 D. Nalepka, Z. Tomczyńska,K. Wasylikowa^As^er-
tyzapaleobotaniczna, Wawel, rejon XV, Ogrody renesansowe z XVI,
28.12.2001, mpis wZK na Wawelu, s. 5; D. Nalepka, Ekspertyza
paleobotaniczna, Wawel, Ogrody 2003, 12 grudnia 2003, mpis w
ZK na Wawelu, s. 5.
50
cią73. Jako nowość stołeczne figowce w Polsce musiały
cieszyć się sławą, skoro kilka lat później Sebastian
Petrycy z Pilzna, krakowski uczony czynny za czasów
Zygmunta III Wazy, skonstatował rosnącą popularność
tego gatunku wśród szlachty74. U schyłku XVII stulecia
odnotowano, że teren pod wieżą Duńską został zniszczony
wodą opadającą z dachów zamku w stopniu tak znacznym,
że trzeba było wykonać nowy bruk kamienny w miejscu,
gdzie niegdyś trzymano figi75.
Podczas wykopalisk w latach 1999-2003 odsłonięto
dwa kanały kloaczne pałacu oraz lico ceglanego muru
oporowego, przy którym ujawniono grosz Zygmunta
Starego wybity w roku 1530, terminuspost quem budo-
wy. Największą sensacją stało się jednak odkrycie duże-
go zwartego fragmentu ceglanego bruku, obejmującego
północną część górnego tarasu (fig. 6, 7, 8). Odkopano
pozostałości czterech ścieżek podłużnych, na osi północ-
południe, oraz krzyżujące się z nimi pod kątem prostym
cztery krótkie ścieżki poprzeczne, które wyznaczają
w zachowanym fragmencie dziesięć, a pierwotnie co
najmniej dwanaście prostokątnych kwater ziemnych
o wymiarach 220 x 110-115 cm. Ścieżka poprzeczna
na osi wyjścia z pałacu była szersza; w tej partii tarasu
odkopano też nikłe ślady ceglanej podmurówki. Bruk
wykonano ręcznie formowanymi cegłami „palcówkami”
o zróżnicowanych wymiarach (25-32 x 12-16 x 7-7,5
cm), układanymi w rzędach na przemian podłużnie
i poprzecznie, z drobnymi nieregularnościami. Dalsza
część ścieżek od południa została później zastąpiona
brukiem kamiennym, opadającym ku Jordance. Podobny
rodzaj nawierzchni zachował się też od północy przy
wieży Duńskej76. O ile kamienny bruk przy Jordance
można łączyć z robotami udokumentowanymi w latach
1563-1565, o tyle północna część tarasu wraz z brukiem
uległa, jak wiemy, przeróbce u schyłku wieku XVII.
73 P. A. Mattioli, Herbarz: ginak Byłinarź welmy uźitecny a
figurami pięknymi zretedlnymi, podle praweho a gakziweho srostu
Bylin ozdobeny, przeł. T. Hajek z Hajku, Praha: Jifi Melantrich 1562,
I.LXXXIIII, s. LXXXII1I: „Fik pofidku w Czechach se nachazy, leć
odginad pńnesseny a wsazeny, nebo zymy welmi gest netrpeliwy”.
Wydawca Herbarza zadeklarował we wstępie (nlb.), że drukuje
książkę także dla odbiorców polskich („Polonis [...] apud quos nullum
fortasse extat de plantarum historia [...] magno sane vsui esse poterit,
quod per omnia, vel fortasse paucis exceptis, hae gentes Boemicum
sermonem intelligant”). Zadbał także, aby Zygmunt August zakazał
w Polsce przedruków i kopiowania ilustracji na dwadzieścia lat
(„edicimusque per hasce literas nostras ne quis in Regno, Ditioni-
busque nostris ad viginti annorum a data praesentium numerandorum
decursum, eum ipsum librum excudere, aut figuras ipsas imprimere
[...] audat”). Por. też Rostaf i ńsk i, o.c., s. 181.
74 Aneks III.
75 Chmiel, Wawel, 2, s. 579: Restauratio pałacu JKMści w
Na podstawie powyższych danych w roku 2005 można
było zrekonstruować regularną kompozycję części górnego
tarasu, zaprojektowaną zapewne przezNiccoló Castigliona,
położoną na północ od szerszej ścieżki poprzecznej na osi
sieni studziennej zamku (fig. 9, 10, 11 )77. Składają się na
nią ścieżki z wykonanych ręcznie cegieł, które wiernie
oddają układ bruku renesansowego, zabezpieczonego
kilkadziesiąt centymetrów niżej. Wyznaczają więc nadal
dwanaście prostokątnych kwater ziemnych w trzech
rzędach, które, oglądane z okien, znowu układają się
w regularny, geometryczny wzór. Zapewne na nich właś-
nie ustawiono w roku 1541 skrzynie drewniane na zioła,
czyli podwyższone rabaty, o których mowa w rachunkach.
Badania paleobotaniczne próbek ziemi pobranych z tych
kwater w latach 2001 oraz 2003 nie pozwoliły ustalić, jakie
rośliny uprawiano w tych miejscach w XVI stuleciu; nie
znaleziono też resztek drewnianych skrzyń78. Odtworzono
je zatem w prostych, umownych formach. Wykopaliska nie
ustaliły lokalizacji krytego blachą pawilonu z drewnianymi
balasami, o którym czytamy w rachunkach. Szczupłość
miejsca przed wyjściem z zamku na osi sieni studziennej
i na południe od niej przemawiałaby przeciwko utrudnie-
niu komunikacji przez wystawienie w tym rejonie okazałej
przeszkody, zwłaszcza że zapewne tamtędy przebiegała
ozdobna droga do łaźni. Można się raczej domyślać, że
altana ta, czyli zgodnie z naszą hipotezą późniejsza figamia,
mieściła się od początku w zacisznym północnym kącie
tarasu pod wieżą Duńską, ale przebudowa tej części terenu
pod koniec wieku XVII zniszczyła wszystkie wcześniejsze
relikty archeologiczne. Urządzony tam dziś skrawek łąki
oraz treliaż mogąjedynie sugerować, że przed połowąXVI
stulecia zakątek ten różnił się od kwaterowej części ogro-
du. Ani opisy źródłowe, ani wykopaliska nie dostarczają
danych co do liczby i rozmieszczenia drewnianych ławek,
a zwłaszcza na temat wyglądu południowej części tarasu.
Można jedynie skonstatować, że ścieżka ceglana na osi
zamku krakowskim.. 20 Septembris a.d. 1692: „W rogu gabinetów
[C580 pod pokojami śp. Króla Zygmunta, wychodząc z gabinetów ku
poselskiej izbie między gabinetami a studnią] pod pilastrem wszystkie
fundamenta do samego spodku woda, która z blaszanych dachów do
figamie antiquitus nazwanej spadała, tak zrujnowała, że nowe grunta pod
tym pilastrem dano i nad ziemią ciosowym kamieniem podjachano”.
76 Fi rlet, Hortus..., s. 64 i 66-67.
77 Rekonstrukcję wykonała Firma Konserwatorska R Białko
według projektu arch. Janusza Smólskiego, Jarosława i Katarzyny
Żółciak oraz Agaty Zachariasz z zespołem por. [M. Fabiański],
Prace konserwatorskie i remontowe w latach 2003—2006, Studia
Waw. 13:2007, s. 195-196, tu 195.
78 D. Nalepka, Z. Tomczyńska,K. Wasylikowa^As^er-
tyzapaleobotaniczna, Wawel, rejon XV, Ogrody renesansowe z XVI,
28.12.2001, mpis wZK na Wawelu, s. 5; D. Nalepka, Ekspertyza
paleobotaniczna, Wawel, Ogrody 2003, 12 grudnia 2003, mpis w
ZK na Wawelu, s. 5.
50