DOI article:
Fabiański, Marcin: Wawelskie wirydarze Zygmunta Starego
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.52822#0057
sieni studziennej, dzieląca taras na dwie części, była szersza
od pozostałych, wprowadzając element renesansowej sy-
metrii do kompozycji całości. Nowe ławki i rabaty w tym
miejscu stanowią dziś tylko konieczne jej wypełnienie.
Dolny taras ogrodów
Na krótko przed rozpoczęciem prac przy tarasie
górnym, najpóźniej w lipcu roku 1540 przystąpiono do
porządkowania ogrodu dolnego „przed łaźnią” (fig. 2:
nr 2), poczynając od skoszenia niepotrzebnych ziół oraz
dostarczania okuć do pali ogrodowych79. Z cytowanego
sformułowania wynikałoby jednak, że, inaczej niż na
tarasie górnym, miała to być kontynuacja pielęgnacji
tego terenu, a nie jego nowa aranżacja. Ogród króla
wzmiankowany w roku 153280 mógł bowiem ocaleć
z pożaru w roku 1536, ale brak rachunków sprzed
roku 1540 uniemożliwia weryfikację tego domysłu.
Pod Kurzą Nogą wykonano ławki drewniane, a przy
łaźni pomalowano na marmur kamienne, zainstalowano
kamienne stoły z trzema drewnianymi blatami, furtkę
w murze ogrodu ozdobiono siedmioma balasami oraz
wybrukowano przejście do łaźni81. Podobnie jak nieco
później w ogrodzie górnym, przygotowywano też hor-
tulos, czyli zapewne skrzynki drewniane do nasadzania
ziół82. W roku następnym prowadzono prace murarskie
w obu ogrodach króla, a przed łaźnią posadowiono
kolejne ławki oraz wykonano bruk pod kamienne stoły
w altanach, o których będzie mowa osobno83. Rozpo-
częto też gromadzenie materiału na przebudowę muru
obronnego równoległego do elewacji pałacu (fig. 2:
nr 12) i niechybnie wnet rozpoczęto roboty budowla-
ne, które trwały do roku 154984. Zaplecze techniczne
usytuowano pod północno-wschodnim narożnikiem
pałacu, zapewne poza niewielkim z tej strony ogrodem,
czyli od północy, o czym świadczy zapis z roku 1546
o wywożeniu wapna i piasku ze „zwykłego miejsca
pod KurząNogą”85. W lecie 1541 malarze, ozdabiający
wyposażenie ogrodu, otrzymali dodatkowe wynagro-
dzenie86. Późnym latem i jesienią przystąpiono do prac
ogrodniczych: przesiewano ziemię, nasadzano rośliny,
spośród których wymieniono tylko marzanki, w Polsce
nie rosnące dziko, a niektóre okazy (cytrusy?) osłaniano
przed zimnem słomą87. Do końca panowania Zygmunta
Starego w wydatkach na ogród dolny przeważały kwoty
za prace gospodarskie, nadzorowane przez ogrodnika
Laurentiusa (Wawrzyńca), plewienie, smarowanie ole-
jem i malowanie wyposażenia, drobne naprawy, oraz
zakup lub utrzymanie roślin88.
Własności monarchy, czyli dolnego lub górnego ta-
rasu, dotyczy rozliczony w kwietniu 1543 zakup słomy
79 Chmiel, Wawel, 1, s. 244: 3 VII 1540 „Ab excissione fal-
ce herbarum inutilium ex horto R. Maiestatis antę balneum Suae
Maiestatis”; ibidem, s. 239: 14 VIII 1540 „[lignariis] a sarraturis
20 roborum ąuaercinorum ad hortulos inter muros antę balneum
Regiae Maiestatis”.
80 Por. przyp. 24 i 25.
81 Chmiel, Wawel, 2, s. 256 „pro [...] scamnis [lignarii] antę
Kurzanoga”; ibidem, s. 257: 21 VIII 1540 „[Petro pictori] a de-
coloratione scamnorum colore marmoreo penes balneum Regiae
Maiestatis”; ibidem, s. 236: 18 IX 1540 „lapides latoś in hortulo,
ubi itur ad balneum Regiae Maiestatis statuentibus”; ibidem, s. 238:
23 X 1540 „Nicolao muratori [...] lapidibus ad gradum ex ea parte
fontis, qua ad balneum Regiae Maiestatis itur [...] pro 6 cannalibus
lapideis, per quem fluit aqua ex horto antę balneum Regiae Maie-
statis”; ibidem, s. 247: 23 XI 1540 „pro 7 balanssi in ostium hortuli
inter muros”; ibidem, s. 255: 1540 „pro ferramentis, quibus scamna
lapidea antę balneum Regiae Maiestatis applicata sunt numero 15”;
ibidem, s. 282: 8 I 1541 „Joachim mensifici pro 3 deki super mensas
lapideas in horto antę balneum Regiae Maiestatis”.
82Ibidem, s. 275: 81 1541 [zar. 1540?] „pro 35 capetiis clavorum
ad affigendos hortulos herbarum et alia aedificia antę balneum Regiae
Mtis”. Wzmianka o gwoździach uzasadnia domysł, że wieloznaczny
termin hortulos oznacza w tym zapisie podwyższone rabaty, czyli
drewniane skrzynie na zioła.
83 Ibidem, s. 260: 23 IV 1541 „[muratoribus] in horti utrique la-
borantibus”; ibidem, s. 260: 30IV 1541 „[muratoribus] antę balneum
Regiae Mtis [...] laborantibus [...] circa fontem et in hortulis antę
balneum R.M. laborantibus”; ibidem, s. 260: 7 V 1541 „[muratoribus]
scamna statuentibus et in hortulo antę balneum R. Mtis laboranti-
bus”; ibidem, s. 261: 14 V 1541 „muratoribus 3 scamna et hortulos
laborantibus antę balneum”; ibidem, s. 261: 21 V 1541 „scamna antę
balneum Regiae Mtis in horto [...] obmurantibus”; ibidem, s. 261:
28 V 1541 „sociis [...] lapides alias orczle sub mensam lapideam ad
tentorium expolientibus antę balneum Regiae Mtis”; ibidem, s. 261:
4 VI1541 „sociis [...] lapides sub mensas ad tentoria expolientibus”;
ibidem, s. 271: 4 VI 1541 „rusticis [...] terram de cannalibus antę
balneum Regiae Mtis effodientibus et iterum supra ponentibus”;
ibidem, s. 262: 18 VI 1541 „sociis [...] pavimentum antę balneum
laborantibus”.
84 Trudno podzielić przypuszczenie Pianowskiego, Wawel...,
s. 91, jakoby przez kilka lat cegły na mur jedynie zwożono, a roboty
rozpoczęto dopiero od r. 1546. Kilkuletnia zwłoka nie tylko rodziłaby
problemy z magazynowaniem i dozorem materiałów budowlanych,
ale stanowiłaby przykład niegospodarności wielkorządcy, pozwala-
jącego sobie na bezproduktywne zamrażanie kapitału.
85 Chmiel, Wawel, 2, s. 356: 20 XI 1546 „cementum et arenam
ex consueto loco sub Kurzanoga wytaczajacz”. Sformułowanie o
„zwykłym miejscu” prowadzi do wniosku, że opisywaną funkcję
pełniło ono już kilka lat przed r. 1546.
86 Ibidem, s. 282:22 VI 1541 „Pictoribus antę balneum Regiae Mtis
in horto laborantibus bibalium dati ex mandato Suae Magnificentiae”.
87 Ibidem, s. 273: 27 VIII 1541 „pro 2 cribris ad cribrandam
terram hortuli antę balneum RMtis”; ibidem, s. 273: 9 X 1541 „pro
arbusculis marzanki dictis ad hortum balnei RMtis et pro straminibus
[słoma, podściółka] ad tegendos hortulos”. S. Syrennius, Zielnik
herbarzem zjęzyka łacińskiego zowią, Kraków: Bazyli Skalski 1613,
III.101, s. 814.
88 Chm iel, Wawel, 2, s. 273: 9 X 1541 „Laurentio hortulano na
rydlye”; ibidem, s. 295: 22 IV 1542 „a vecturis 11 cum terra nigra in
cisticulis hortorum; a vecturis 10 cum nigra terra ad hortulos”; ibidem,
s. 295: 4 V 1542 „pro herbis ad hortum Regiae Mtis antę balneum
Laurentio dati”; ibidem, s. 296: 24 V 1542 „ad hortos Reginalis
51
od pozostałych, wprowadzając element renesansowej sy-
metrii do kompozycji całości. Nowe ławki i rabaty w tym
miejscu stanowią dziś tylko konieczne jej wypełnienie.
Dolny taras ogrodów
Na krótko przed rozpoczęciem prac przy tarasie
górnym, najpóźniej w lipcu roku 1540 przystąpiono do
porządkowania ogrodu dolnego „przed łaźnią” (fig. 2:
nr 2), poczynając od skoszenia niepotrzebnych ziół oraz
dostarczania okuć do pali ogrodowych79. Z cytowanego
sformułowania wynikałoby jednak, że, inaczej niż na
tarasie górnym, miała to być kontynuacja pielęgnacji
tego terenu, a nie jego nowa aranżacja. Ogród króla
wzmiankowany w roku 153280 mógł bowiem ocaleć
z pożaru w roku 1536, ale brak rachunków sprzed
roku 1540 uniemożliwia weryfikację tego domysłu.
Pod Kurzą Nogą wykonano ławki drewniane, a przy
łaźni pomalowano na marmur kamienne, zainstalowano
kamienne stoły z trzema drewnianymi blatami, furtkę
w murze ogrodu ozdobiono siedmioma balasami oraz
wybrukowano przejście do łaźni81. Podobnie jak nieco
później w ogrodzie górnym, przygotowywano też hor-
tulos, czyli zapewne skrzynki drewniane do nasadzania
ziół82. W roku następnym prowadzono prace murarskie
w obu ogrodach króla, a przed łaźnią posadowiono
kolejne ławki oraz wykonano bruk pod kamienne stoły
w altanach, o których będzie mowa osobno83. Rozpo-
częto też gromadzenie materiału na przebudowę muru
obronnego równoległego do elewacji pałacu (fig. 2:
nr 12) i niechybnie wnet rozpoczęto roboty budowla-
ne, które trwały do roku 154984. Zaplecze techniczne
usytuowano pod północno-wschodnim narożnikiem
pałacu, zapewne poza niewielkim z tej strony ogrodem,
czyli od północy, o czym świadczy zapis z roku 1546
o wywożeniu wapna i piasku ze „zwykłego miejsca
pod KurząNogą”85. W lecie 1541 malarze, ozdabiający
wyposażenie ogrodu, otrzymali dodatkowe wynagro-
dzenie86. Późnym latem i jesienią przystąpiono do prac
ogrodniczych: przesiewano ziemię, nasadzano rośliny,
spośród których wymieniono tylko marzanki, w Polsce
nie rosnące dziko, a niektóre okazy (cytrusy?) osłaniano
przed zimnem słomą87. Do końca panowania Zygmunta
Starego w wydatkach na ogród dolny przeważały kwoty
za prace gospodarskie, nadzorowane przez ogrodnika
Laurentiusa (Wawrzyńca), plewienie, smarowanie ole-
jem i malowanie wyposażenia, drobne naprawy, oraz
zakup lub utrzymanie roślin88.
Własności monarchy, czyli dolnego lub górnego ta-
rasu, dotyczy rozliczony w kwietniu 1543 zakup słomy
79 Chmiel, Wawel, 1, s. 244: 3 VII 1540 „Ab excissione fal-
ce herbarum inutilium ex horto R. Maiestatis antę balneum Suae
Maiestatis”; ibidem, s. 239: 14 VIII 1540 „[lignariis] a sarraturis
20 roborum ąuaercinorum ad hortulos inter muros antę balneum
Regiae Maiestatis”.
80 Por. przyp. 24 i 25.
81 Chmiel, Wawel, 2, s. 256 „pro [...] scamnis [lignarii] antę
Kurzanoga”; ibidem, s. 257: 21 VIII 1540 „[Petro pictori] a de-
coloratione scamnorum colore marmoreo penes balneum Regiae
Maiestatis”; ibidem, s. 236: 18 IX 1540 „lapides latoś in hortulo,
ubi itur ad balneum Regiae Maiestatis statuentibus”; ibidem, s. 238:
23 X 1540 „Nicolao muratori [...] lapidibus ad gradum ex ea parte
fontis, qua ad balneum Regiae Maiestatis itur [...] pro 6 cannalibus
lapideis, per quem fluit aqua ex horto antę balneum Regiae Maie-
statis”; ibidem, s. 247: 23 XI 1540 „pro 7 balanssi in ostium hortuli
inter muros”; ibidem, s. 255: 1540 „pro ferramentis, quibus scamna
lapidea antę balneum Regiae Maiestatis applicata sunt numero 15”;
ibidem, s. 282: 8 I 1541 „Joachim mensifici pro 3 deki super mensas
lapideas in horto antę balneum Regiae Maiestatis”.
82Ibidem, s. 275: 81 1541 [zar. 1540?] „pro 35 capetiis clavorum
ad affigendos hortulos herbarum et alia aedificia antę balneum Regiae
Mtis”. Wzmianka o gwoździach uzasadnia domysł, że wieloznaczny
termin hortulos oznacza w tym zapisie podwyższone rabaty, czyli
drewniane skrzynie na zioła.
83 Ibidem, s. 260: 23 IV 1541 „[muratoribus] in horti utrique la-
borantibus”; ibidem, s. 260: 30IV 1541 „[muratoribus] antę balneum
Regiae Mtis [...] laborantibus [...] circa fontem et in hortulis antę
balneum R.M. laborantibus”; ibidem, s. 260: 7 V 1541 „[muratoribus]
scamna statuentibus et in hortulo antę balneum R. Mtis laboranti-
bus”; ibidem, s. 261: 14 V 1541 „muratoribus 3 scamna et hortulos
laborantibus antę balneum”; ibidem, s. 261: 21 V 1541 „scamna antę
balneum Regiae Mtis in horto [...] obmurantibus”; ibidem, s. 261:
28 V 1541 „sociis [...] lapides alias orczle sub mensam lapideam ad
tentorium expolientibus antę balneum Regiae Mtis”; ibidem, s. 261:
4 VI1541 „sociis [...] lapides sub mensas ad tentoria expolientibus”;
ibidem, s. 271: 4 VI 1541 „rusticis [...] terram de cannalibus antę
balneum Regiae Mtis effodientibus et iterum supra ponentibus”;
ibidem, s. 262: 18 VI 1541 „sociis [...] pavimentum antę balneum
laborantibus”.
84 Trudno podzielić przypuszczenie Pianowskiego, Wawel...,
s. 91, jakoby przez kilka lat cegły na mur jedynie zwożono, a roboty
rozpoczęto dopiero od r. 1546. Kilkuletnia zwłoka nie tylko rodziłaby
problemy z magazynowaniem i dozorem materiałów budowlanych,
ale stanowiłaby przykład niegospodarności wielkorządcy, pozwala-
jącego sobie na bezproduktywne zamrażanie kapitału.
85 Chmiel, Wawel, 2, s. 356: 20 XI 1546 „cementum et arenam
ex consueto loco sub Kurzanoga wytaczajacz”. Sformułowanie o
„zwykłym miejscu” prowadzi do wniosku, że opisywaną funkcję
pełniło ono już kilka lat przed r. 1546.
86 Ibidem, s. 282:22 VI 1541 „Pictoribus antę balneum Regiae Mtis
in horto laborantibus bibalium dati ex mandato Suae Magnificentiae”.
87 Ibidem, s. 273: 27 VIII 1541 „pro 2 cribris ad cribrandam
terram hortuli antę balneum RMtis”; ibidem, s. 273: 9 X 1541 „pro
arbusculis marzanki dictis ad hortum balnei RMtis et pro straminibus
[słoma, podściółka] ad tegendos hortulos”. S. Syrennius, Zielnik
herbarzem zjęzyka łacińskiego zowią, Kraków: Bazyli Skalski 1613,
III.101, s. 814.
88 Chm iel, Wawel, 2, s. 273: 9 X 1541 „Laurentio hortulano na
rydlye”; ibidem, s. 295: 22 IV 1542 „a vecturis 11 cum terra nigra in
cisticulis hortorum; a vecturis 10 cum nigra terra ad hortulos”; ibidem,
s. 295: 4 V 1542 „pro herbis ad hortum Regiae Mtis antę balneum
Laurentio dati”; ibidem, s. 296: 24 V 1542 „ad hortos Reginalis
51