DOI Artikel:
Fabiański, Marcin: Wawelskie wirydarze Zygmunta Starego
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.52822#0059
razie niepodobna ustalić, czy jakieś drzewa rosły tam już
wcześniej, nie biorąc pod uwagę uprzednio cytowanej
niejednoznacznej wzmianki o cytrusach.
Podobnie jak górny taras pod Jordanką, także ogród
przed łaźnią był bogato wyposażony pod względem archi-
tektonicznym, niezależnie od wzmiankowanego uprzednio
przed łaźnią domku i ogrzewanych pokoików. W jesieni
w roku 1540 zanotowano, że stawiano tam drewniany pa-
wilon („szopę”) kryty dachówką102, prawdopodobnie był on
identyczny z odnotowaną wkrótce „szopą” pod KurząNogą,
gdzie przy dachu pracowano jeszcze w czerwcu 1541
W lutym 1541 zapłacono za zamek do innej altany
(tentorium) pod KurząNogą104. W następnym miesiącu
drewniany rdzeń sterczyny, czy też iglicy przeznaczonej
zapewne do tego samego budynku w ogrodzie przed łaź-
nią, obito blachą miedzianą, podobnie jak trzy tygodnie
później w altanie tarasu górnego105. Równocześnie do de-
koracji dachu przygotowywano ozdobną gałkę (glob)106.
W czerwcu i lipcu zapłacono za zawiasy i zamki do
bramy opisywanego pawilonu i furtki w płocie, który go
otaczał, a dalsze okna opłacono w lipcu107. W tym samym
miesiącu malarz Francz otrzymał napiwek za jakieś pra-
102 Ibidem, s. 249: 16 X 1540 „a vecturis 15 cum roboribus ad
erigendam schopam antę balneum in horto Regiae Maiestatis”;
ibidem, s. 238: 20 XI 1540 „sociis [...] tegulas supra schopam antę
balneum ponentibus”.
103 Ibidem, s. 265: 2IV 1541 „a serraturis 11 ad structuram schopae
sub Kurzanoga”; ibidem, s. 261:14 V i 21 V 1541 „[muratoribus] tegulas
supra schopam ponentibus”; ibidem, s. 262: 25 VI1541 „sociis [Hanus
incrustator] tegulas supra schopam hortuli inter muros ponentibus”.
104 Ibidem, s. 265: 19 II 1541 „a sarratura 1 ad structuram ostii
ad tentorium sub Curzanoga”.
105 Ibidem, s. 270: 20 III 1541 „Stanislao Warpeschka ab obvo-
lutione tigni culminaris supra tentorium hortus antę balneum Regiae
Mtis statuti laminibus cupreis”. Por. przyp. 63.
106 Ibidem, s. 270: 25 III 1541 „ab expolitione globi et aliorum
supra tentorium in horto antę balneum erectum”.
107 Ibidem, s. 280: 12 VI 1541 „pro 4 paribus cardinum dealbato-
rum instar crucis et aliis ferramentis et seraculis pensilibus ad ostia
composita tentorii in horto Regiae Mtis antę balneum erecti, Pro sera
puklovany, cardinibus et aliis ferramentis ad ostium in sepe penes hoc
idem tentorium”; ibidem, s. 278: 2 VII 1541 „pro ferramentis cum
schroba ad tentorium in horto antę balneum Regiae Mtis erectum”.
m Ibidem, s. 283: 8 VII1541 „Franczpictori, antę balneum R. Mtis
in tentorio laboranti, bibalium dati ex mandato Suae Magnificentiae”.
109Ibidem, s. 300: 8 I 1542: „ reformatione 13 schrobi veteribus
ad appendendas rosas in tentorio sub Kurzanoga”.
110 Słownik łaciny średniowiecznej w Polsce, t. V z. 10 (44),
Wrocław 1984, s. 1507, tłumaczy użyty w rachunkach wawelskich
termin loya jako izba, pomieszczenie, i wyprowadza go od włoskiego
loggia. T. De Maur o, II dizionario della lingua italiana, [Torino]
2000, s. 1401, s. v., wywodzi włoski termin loggia od poantycznego
łacińskiego słowa laubia oraz starofrancuskiego laubja w znaczeniu
pergola, altana. D u C a n g e, Glossarium mediae et infimae łatinita-
tis, t. 5, wyd. L. Favre, Niort 1885, s. 131-132, s. v. lobia, przytacza
definicję z bolońskiego tekstu z 2. połowy wieku XIII: „laupia frasca-
rum, tentorii species ex ramulis congesta, pergularum instar, ad nimii
ce we wnętrzu108. W styczniu następnego roku ślusarz
Francz ze Stradomia otrzymał 13 groszy za naprawę śrub
do mocowania rozet w tej altanie109. Jej blaszany dach
zakończony dekoracyjną sterczyną wskazuje, tak jak
w przypadku pawilonu na tarasie górnym, że założono
ją na planie centralnym. W takim razie przypuszczalnie
nie popełnimy błędu, kiedy z powyższymi informacjami
zestawimy rachunki z lutego 1543 i 1544, dotyczące
stropu kasetonowego okrągłej altany {Loya rotunda) pod
KurząNogą. Byłaby to więc budowla okrągła, a może
wieloboczna110. Zdobił ją gzyms, drewniane rozety oraz
inne dzieła stolarza Sebastiana, zapewne Tauerbacha. Za
te roboty zapłacono mu 70 florenów (44 grzywny)111,
czyli ułamek tego, co otrzymał za strop i rozety w sieni
przed altaną na wieży Duńskiej. W tym samym czasie
rozliczono duże ilości tanich rozet, umieszczanych w
altanach, a nie w komnatach112. W roku 1543 sprawiono
zamek do „palatium pod KurząNogą”113, pod dachem
altany podwieszono rynnę114, a później w „sali pod Ku-
rząNogą” reperowano zamocowanie błon okiennych115.
Czy budowle te zwano też gmachami lub izdebką przed
KurząNogą?116. Można być pewnym, że w roku 1584
solis ardores vitandos”. Dodajmy, że z tego samego źródła wywodzi
się niemieckie słowo Laube, altana. Powyższe ustalenia etymologiczne
oraz kontekst słowa loya w źródle wawelskim wskazują, że oznacza
ono altanę, czyli pawilon ogrodowy. I. Maczinsky [J. Mączyński],
Lexicon latinopolonicvm ex optimis latinae lingyae scriptoribvs con-
cinnatvm, Regiomonti Borvssiae: loannes Daubmannus 1564, k. 358v,
odnotowuje przymiotnik rotundus w znaczeniu okrągły, odwrotnie
niż kwadratowy. Jednak w okresie renesansu budowle wieloboczne
uważano za tożsame z rotundami; por. R. Wittkower, Architectural
Principles in the Age ofHumanism, New York 1965, s. 30.
111 Chmiel, Wawel, 2, s. 309: 3 II 1543 [za r. 1542] „[Sebastiano
mensatore regio] pro laąueario Loye rotundae sub Kurzanoga unacum
kamzamsi, floribus ex ligno sculptis et aliis laboribus ibidem factis, dati
fl. 70 (mrc 43/36/-)”. Zapis ten powraca w rozliczeniach z 3 II 1544,
ibidem, s. 328. Hipotezę na temat tożsamości Sebastiana wysunęła
Gwizdałówna, Zieleń..., s. 30; Eadem, Ogrody..., s. 71-72.
112 Chmiel, Wawel, 2, s. 328: 3 II 1544: „ Rosas planas [...] 50
fecit et tandem 32 fl. 41 [...] fecit rosas vel globulos parvos rotundos
81 ad cruces per gr. 4”.
113 Ibidem, s. 323: 1543 „pro clave ingrichtovi ad palatium sub
Kurzanoga”; ibidem, s. 392: 9 X 1548 „pro 2 paribus cardinum cum
clavis ad palatium antę Kurzanoga”. O określaniu zielonej pergoli
starowłoskim terminem palagio por. przyp. 165. Jednak Słownik
łaciny..., t. VII, z. 1(52), Kraków 1992, s. 35, odnotowuje słowo
palatium między innymi w znaczeniu sień.
114Chmiel, Wawel, 2, s. 300: 8 1 1543 „[zar. 1542] „pro 6 haków
ad appendenda cannalia parva ad tentorium sub Kurzanoga”.
115 Ibidem, s. 417: 1559 „dwa pręty na salę pod Kurzą nogą do
błon”.
116 Ibidem, s. 419: 1559 „gmachy przed Kurzą nogą [...] zamek
w izdebce przed Kurzą nogą”. O wymienności tych terminów
w znaczeniu budynek, Słownik polszczyzny..., t. VII, s. 441-443, s.
v. gmach, gmaszek (oprać. M. Maciejewska) i t. IX, 1975, s. 61-63,
s. v. izba, izdebka (oprać. W. Gaberle).
53
wcześniej, nie biorąc pod uwagę uprzednio cytowanej
niejednoznacznej wzmianki o cytrusach.
Podobnie jak górny taras pod Jordanką, także ogród
przed łaźnią był bogato wyposażony pod względem archi-
tektonicznym, niezależnie od wzmiankowanego uprzednio
przed łaźnią domku i ogrzewanych pokoików. W jesieni
w roku 1540 zanotowano, że stawiano tam drewniany pa-
wilon („szopę”) kryty dachówką102, prawdopodobnie był on
identyczny z odnotowaną wkrótce „szopą” pod KurząNogą,
gdzie przy dachu pracowano jeszcze w czerwcu 1541
W lutym 1541 zapłacono za zamek do innej altany
(tentorium) pod KurząNogą104. W następnym miesiącu
drewniany rdzeń sterczyny, czy też iglicy przeznaczonej
zapewne do tego samego budynku w ogrodzie przed łaź-
nią, obito blachą miedzianą, podobnie jak trzy tygodnie
później w altanie tarasu górnego105. Równocześnie do de-
koracji dachu przygotowywano ozdobną gałkę (glob)106.
W czerwcu i lipcu zapłacono za zawiasy i zamki do
bramy opisywanego pawilonu i furtki w płocie, który go
otaczał, a dalsze okna opłacono w lipcu107. W tym samym
miesiącu malarz Francz otrzymał napiwek za jakieś pra-
102 Ibidem, s. 249: 16 X 1540 „a vecturis 15 cum roboribus ad
erigendam schopam antę balneum in horto Regiae Maiestatis”;
ibidem, s. 238: 20 XI 1540 „sociis [...] tegulas supra schopam antę
balneum ponentibus”.
103 Ibidem, s. 265: 2IV 1541 „a serraturis 11 ad structuram schopae
sub Kurzanoga”; ibidem, s. 261:14 V i 21 V 1541 „[muratoribus] tegulas
supra schopam ponentibus”; ibidem, s. 262: 25 VI1541 „sociis [Hanus
incrustator] tegulas supra schopam hortuli inter muros ponentibus”.
104 Ibidem, s. 265: 19 II 1541 „a sarratura 1 ad structuram ostii
ad tentorium sub Curzanoga”.
105 Ibidem, s. 270: 20 III 1541 „Stanislao Warpeschka ab obvo-
lutione tigni culminaris supra tentorium hortus antę balneum Regiae
Mtis statuti laminibus cupreis”. Por. przyp. 63.
106 Ibidem, s. 270: 25 III 1541 „ab expolitione globi et aliorum
supra tentorium in horto antę balneum erectum”.
107 Ibidem, s. 280: 12 VI 1541 „pro 4 paribus cardinum dealbato-
rum instar crucis et aliis ferramentis et seraculis pensilibus ad ostia
composita tentorii in horto Regiae Mtis antę balneum erecti, Pro sera
puklovany, cardinibus et aliis ferramentis ad ostium in sepe penes hoc
idem tentorium”; ibidem, s. 278: 2 VII 1541 „pro ferramentis cum
schroba ad tentorium in horto antę balneum Regiae Mtis erectum”.
m Ibidem, s. 283: 8 VII1541 „Franczpictori, antę balneum R. Mtis
in tentorio laboranti, bibalium dati ex mandato Suae Magnificentiae”.
109Ibidem, s. 300: 8 I 1542: „ reformatione 13 schrobi veteribus
ad appendendas rosas in tentorio sub Kurzanoga”.
110 Słownik łaciny średniowiecznej w Polsce, t. V z. 10 (44),
Wrocław 1984, s. 1507, tłumaczy użyty w rachunkach wawelskich
termin loya jako izba, pomieszczenie, i wyprowadza go od włoskiego
loggia. T. De Maur o, II dizionario della lingua italiana, [Torino]
2000, s. 1401, s. v., wywodzi włoski termin loggia od poantycznego
łacińskiego słowa laubia oraz starofrancuskiego laubja w znaczeniu
pergola, altana. D u C a n g e, Glossarium mediae et infimae łatinita-
tis, t. 5, wyd. L. Favre, Niort 1885, s. 131-132, s. v. lobia, przytacza
definicję z bolońskiego tekstu z 2. połowy wieku XIII: „laupia frasca-
rum, tentorii species ex ramulis congesta, pergularum instar, ad nimii
ce we wnętrzu108. W styczniu następnego roku ślusarz
Francz ze Stradomia otrzymał 13 groszy za naprawę śrub
do mocowania rozet w tej altanie109. Jej blaszany dach
zakończony dekoracyjną sterczyną wskazuje, tak jak
w przypadku pawilonu na tarasie górnym, że założono
ją na planie centralnym. W takim razie przypuszczalnie
nie popełnimy błędu, kiedy z powyższymi informacjami
zestawimy rachunki z lutego 1543 i 1544, dotyczące
stropu kasetonowego okrągłej altany {Loya rotunda) pod
KurząNogą. Byłaby to więc budowla okrągła, a może
wieloboczna110. Zdobił ją gzyms, drewniane rozety oraz
inne dzieła stolarza Sebastiana, zapewne Tauerbacha. Za
te roboty zapłacono mu 70 florenów (44 grzywny)111,
czyli ułamek tego, co otrzymał za strop i rozety w sieni
przed altaną na wieży Duńskiej. W tym samym czasie
rozliczono duże ilości tanich rozet, umieszczanych w
altanach, a nie w komnatach112. W roku 1543 sprawiono
zamek do „palatium pod KurząNogą”113, pod dachem
altany podwieszono rynnę114, a później w „sali pod Ku-
rząNogą” reperowano zamocowanie błon okiennych115.
Czy budowle te zwano też gmachami lub izdebką przed
KurząNogą?116. Można być pewnym, że w roku 1584
solis ardores vitandos”. Dodajmy, że z tego samego źródła wywodzi
się niemieckie słowo Laube, altana. Powyższe ustalenia etymologiczne
oraz kontekst słowa loya w źródle wawelskim wskazują, że oznacza
ono altanę, czyli pawilon ogrodowy. I. Maczinsky [J. Mączyński],
Lexicon latinopolonicvm ex optimis latinae lingyae scriptoribvs con-
cinnatvm, Regiomonti Borvssiae: loannes Daubmannus 1564, k. 358v,
odnotowuje przymiotnik rotundus w znaczeniu okrągły, odwrotnie
niż kwadratowy. Jednak w okresie renesansu budowle wieloboczne
uważano za tożsame z rotundami; por. R. Wittkower, Architectural
Principles in the Age ofHumanism, New York 1965, s. 30.
111 Chmiel, Wawel, 2, s. 309: 3 II 1543 [za r. 1542] „[Sebastiano
mensatore regio] pro laąueario Loye rotundae sub Kurzanoga unacum
kamzamsi, floribus ex ligno sculptis et aliis laboribus ibidem factis, dati
fl. 70 (mrc 43/36/-)”. Zapis ten powraca w rozliczeniach z 3 II 1544,
ibidem, s. 328. Hipotezę na temat tożsamości Sebastiana wysunęła
Gwizdałówna, Zieleń..., s. 30; Eadem, Ogrody..., s. 71-72.
112 Chmiel, Wawel, 2, s. 328: 3 II 1544: „ Rosas planas [...] 50
fecit et tandem 32 fl. 41 [...] fecit rosas vel globulos parvos rotundos
81 ad cruces per gr. 4”.
113 Ibidem, s. 323: 1543 „pro clave ingrichtovi ad palatium sub
Kurzanoga”; ibidem, s. 392: 9 X 1548 „pro 2 paribus cardinum cum
clavis ad palatium antę Kurzanoga”. O określaniu zielonej pergoli
starowłoskim terminem palagio por. przyp. 165. Jednak Słownik
łaciny..., t. VII, z. 1(52), Kraków 1992, s. 35, odnotowuje słowo
palatium między innymi w znaczeniu sień.
114Chmiel, Wawel, 2, s. 300: 8 1 1543 „[zar. 1542] „pro 6 haków
ad appendenda cannalia parva ad tentorium sub Kurzanoga”.
115 Ibidem, s. 417: 1559 „dwa pręty na salę pod Kurzą nogą do
błon”.
116 Ibidem, s. 419: 1559 „gmachy przed Kurzą nogą [...] zamek
w izdebce przed Kurzą nogą”. O wymienności tych terminów
w znaczeniu budynek, Słownik polszczyzny..., t. VII, s. 441-443, s.
v. gmach, gmaszek (oprać. M. Maciejewska) i t. IX, 1975, s. 61-63,
s. v. izba, izdebka (oprać. W. Gaberle).
53