DOI issue:
Nr. 2
DOI article:Rozprawy
DOI article:Wolff-Lozińska, Barbara: Polichromia stropu w Grębieniu: z zagadnień przełomu gotyku i renesansu w Polsce
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.37706#0130
BARBARA WOLFF
cenią scen figuralnych wprost w roślinność — kon-
cepcji zwiększającej rolę ornamentacji florystycznej, są
polichromie w Kozach i Rzgowie (pow. koniński)39, jak
również nie istniejąca lecz posiadająca opis dekoracja
stropu w Kobylinie. Polichromia w Rzgowie została
wykonana zapewne po połowie XVI w. i jest odmien-
na w szczegółach mimo zbliżonego charakteru całości.
Strop z Kóz mimo silnych analogii z grębieńskim da-
leki jest jeszcze od jego bujnej, renesansowej już
roślinności.
Fakt braku silniejszych analogii w rozwiązaniach
roślinnych z polichromiami śląskimi nie powinien tu
sugerować jakoby nigdy podobieństwa te nie zacho-
dziły. Liczne niegdyś polichromie drewnianych koś-
ciołów na Śląsku uległy w ogromnym procencie
zniszczeniu.
Natomiast niewątpliwe analogie łączą ornamen-
tację roślinną w Grębieniu z rękopisami iluminowa-
nymi śląskimi. Silniejsze pierwiastki graficzności
tkwiące w miniatorstwie śląskim niż w krakow-
skim40, a przede wszystkim wybitne podobieństwo
w typie liści o labrowym układzie, występujących we
wspomnianym Modlitewniku księcia Jerzego ziębicko-
oleśnickiego wraz z tendencjami do bogato stosowanej
heraldyki sugerują możliwość jakichś związków po-
lichromii w Grębieniu z kręgiem jego oddziaływania.
Ten ostatni rękopis wywarł duży wpływ na sztukę
śląską, co z kolei mogło się odbić na twórczości w po-
bliskiej ziemi wieluńskiej41.
Dekoracja roślinna stropu w Grębieniu przejęła
niewątpliwie pośrednią drogą wpływy silniejszych
kręgów oddziaływania, ale przetworzyła je we własny
ludowy sposób. Współżycie ścisłe roślinności ze sce-
nami figuralnymi znane z ogrodów miłości, korowo-
dów czy polowań we wcześniejszym malarstwie mi-
niaturowym, grafice, tkaninach czy malarstwie ścien-
nym nabiera odmiennego sensu, kiedy wchodzi w grę
tematyka religijna. W Grębieniu bujne sploty roślin-
ności przytłaczają sceny religijne, zmniejszają ich ro-
lę, w silniejszym stopniu niż na jakiejkolwiek innej
polichromii polskiej z XVI w. Zrozumiałe stają się tu
wspomniane poprzednio protesty kościoła wobec tego
typu dekoracji, w których renesansowa już niewątpli-
wie radość życia góruje nad wizerunkami świętych,
nadając całości cechy bardziej laickiego spojrzenia na
sprawy religii.
39 Eckhardtówna J. i Orańska J., Powiat koniński,
Warszawa 1952, s. 20 (Katalog Zabytków Sztuki w Pol-
Cpp t V Z 8)
’ 40 Kloss E., jw., s. 147, 151-6.
41 Wg K. Chytila i T. Dobrowolskiego pochodzi
omawiany Modlitewnik z kręgu twórczości jagielloń-
skiej Władysława II Jagiellończyka, wg Klossa ze Ślą-
ska, Kloss E., jw. s. 169, 172; Dobrowolski T., Sztuka na
Śląsku, jw., s. 193.
42 Por. Dobrzycki T., jw., s. 28-29; Dobrowolski T.,
Sztuka na Śląsku, jw., s. 3; Dienwiebel H., jw., s. 135;
DEKORACJA KASETONOWA
Prowincjonalne wykonawstwo polichromii w Grę-
bieniu silniej przejawia się na stropie prezbiterium niż
na figuralno-roślinnym stropie nawy. Nieporadnie ry-
sowane skrzyńce, trudności w osiowym rozwiązaniu
motywów ornamentalnych, biegnących na pasach dzie-
lących kasetony, uderza w zestawieniu ze swobodą ry-
sunku roślinności w nawie, mimo że w obydwu wy-
padkach stosowano te same omówione poprzednio spo-
soby kładzenia cieni i świateł.
Jedynie rozety stosujące te same motywy co kwia-
ty w nawie odznaczają się pewnością i subtelnością
rysunku, sugerując, że malarzowi nie odpowiadał duch
ładu i symetrii obowiązujący w podziałach kasetono-
wych. Kasetony zbliżone bardziej do płycin, mimo
pewnych usiłowań wywołania wrażenia głębi, słabo
nawiązują do swych rzeżbiarsk ch pierwowzorów,
głębokich skrzyńców. Ornament z antytetycznie usy-
tuowanych lir z liści akantu i owoców granatu, bieg-
nący na pasach podziału z dwoma rodzajami rozetek
stosowanych na przemian na skrzyżowaniach pasów,
nawiązuje silnie do występującego w obwolucie karty
tytułowej De Sigismundi regis temporibus liber w Cro-
nice Polonorum M. Miechowity.
Analogiczny ornament lecz o bardziej wyd'użo-
nych liściach biegnie na obramieniu sceny Zaśnięcia.
Najwcześniejsze spośród zachowanych stropów
kasetonowych w budownictwie sakralnym spotykamy
w kościołach w Pniowie (1506?, pow. gliwicki)42, Che-
chle (1517?, pow. gliwicki), we wspomnianej już Kruż-
lowej Wyżnej, w Międzyrzeczu Górnym (1520, pow.
bielski)43, na stropie podchórza fary w Szydłowcu (po
1526 r.)44, w murowanym kościele w Starym Bielsku
(1 poł. w. XVI, pow. bielski)45, w Zielonym Choteliku
(1 poł. w. XVI, pow. buski)46 i w Łaszewie (ok. poł.
w. XVI, pow. wieluński).
Wymienione tu stropy są częściowo rzeźbione
i malowane, w pewnych zaś wypadkach wyłącznie
malowane, w większym lub mniejszym stopniu naśla-
dując rzeźbione pułapy. Te ostatnie jako tańsze i łat-
wiejsze do szybkiej realizacji cieszyły się niewątpli-
wie dużą popularnością w kościołach wiejskich, a ja-
ko wytwór w wielu wypadkach ludowych artystów
dostarczają interesujących elementów do badania tej
gałęzi sztuki. Wczesne występowanie tego typu deko-
racji w drewnianych kościołach zadziwia w stosunku
Kóniger E., jw., s. 20, 6S’-4; Kloss E. i inni, Die Bau —
und Kunstdenkmaler, jw. s. 200-1.
43 Dobrowolski T., Sztuka woj. śląskiego, jw., s. 65;
tenże, Sztuka na Śląsku, jw., s. 242.
44 Kieszkowski J., jw., s. 52, fig. 17, 21, 43, tabl.
XXIV.
45 Dobrowolski T., Kościół św. Stanisława w Sta-
rem Bielsku, Katowice 1932, s. 66, fig. 59, 61.
46 Kutrzebianka K., Powiat buski (Katalog Zabyt-
ków Sztuki w Polsce, t. III, z. 1), rękopis w zbiorach
P.I.S.
18
cenią scen figuralnych wprost w roślinność — kon-
cepcji zwiększającej rolę ornamentacji florystycznej, są
polichromie w Kozach i Rzgowie (pow. koniński)39, jak
również nie istniejąca lecz posiadająca opis dekoracja
stropu w Kobylinie. Polichromia w Rzgowie została
wykonana zapewne po połowie XVI w. i jest odmien-
na w szczegółach mimo zbliżonego charakteru całości.
Strop z Kóz mimo silnych analogii z grębieńskim da-
leki jest jeszcze od jego bujnej, renesansowej już
roślinności.
Fakt braku silniejszych analogii w rozwiązaniach
roślinnych z polichromiami śląskimi nie powinien tu
sugerować jakoby nigdy podobieństwa te nie zacho-
dziły. Liczne niegdyś polichromie drewnianych koś-
ciołów na Śląsku uległy w ogromnym procencie
zniszczeniu.
Natomiast niewątpliwe analogie łączą ornamen-
tację roślinną w Grębieniu z rękopisami iluminowa-
nymi śląskimi. Silniejsze pierwiastki graficzności
tkwiące w miniatorstwie śląskim niż w krakow-
skim40, a przede wszystkim wybitne podobieństwo
w typie liści o labrowym układzie, występujących we
wspomnianym Modlitewniku księcia Jerzego ziębicko-
oleśnickiego wraz z tendencjami do bogato stosowanej
heraldyki sugerują możliwość jakichś związków po-
lichromii w Grębieniu z kręgiem jego oddziaływania.
Ten ostatni rękopis wywarł duży wpływ na sztukę
śląską, co z kolei mogło się odbić na twórczości w po-
bliskiej ziemi wieluńskiej41.
Dekoracja roślinna stropu w Grębieniu przejęła
niewątpliwie pośrednią drogą wpływy silniejszych
kręgów oddziaływania, ale przetworzyła je we własny
ludowy sposób. Współżycie ścisłe roślinności ze sce-
nami figuralnymi znane z ogrodów miłości, korowo-
dów czy polowań we wcześniejszym malarstwie mi-
niaturowym, grafice, tkaninach czy malarstwie ścien-
nym nabiera odmiennego sensu, kiedy wchodzi w grę
tematyka religijna. W Grębieniu bujne sploty roślin-
ności przytłaczają sceny religijne, zmniejszają ich ro-
lę, w silniejszym stopniu niż na jakiejkolwiek innej
polichromii polskiej z XVI w. Zrozumiałe stają się tu
wspomniane poprzednio protesty kościoła wobec tego
typu dekoracji, w których renesansowa już niewątpli-
wie radość życia góruje nad wizerunkami świętych,
nadając całości cechy bardziej laickiego spojrzenia na
sprawy religii.
39 Eckhardtówna J. i Orańska J., Powiat koniński,
Warszawa 1952, s. 20 (Katalog Zabytków Sztuki w Pol-
Cpp t V Z 8)
’ 40 Kloss E., jw., s. 147, 151-6.
41 Wg K. Chytila i T. Dobrowolskiego pochodzi
omawiany Modlitewnik z kręgu twórczości jagielloń-
skiej Władysława II Jagiellończyka, wg Klossa ze Ślą-
ska, Kloss E., jw. s. 169, 172; Dobrowolski T., Sztuka na
Śląsku, jw., s. 193.
42 Por. Dobrzycki T., jw., s. 28-29; Dobrowolski T.,
Sztuka na Śląsku, jw., s. 3; Dienwiebel H., jw., s. 135;
DEKORACJA KASETONOWA
Prowincjonalne wykonawstwo polichromii w Grę-
bieniu silniej przejawia się na stropie prezbiterium niż
na figuralno-roślinnym stropie nawy. Nieporadnie ry-
sowane skrzyńce, trudności w osiowym rozwiązaniu
motywów ornamentalnych, biegnących na pasach dzie-
lących kasetony, uderza w zestawieniu ze swobodą ry-
sunku roślinności w nawie, mimo że w obydwu wy-
padkach stosowano te same omówione poprzednio spo-
soby kładzenia cieni i świateł.
Jedynie rozety stosujące te same motywy co kwia-
ty w nawie odznaczają się pewnością i subtelnością
rysunku, sugerując, że malarzowi nie odpowiadał duch
ładu i symetrii obowiązujący w podziałach kasetono-
wych. Kasetony zbliżone bardziej do płycin, mimo
pewnych usiłowań wywołania wrażenia głębi, słabo
nawiązują do swych rzeżbiarsk ch pierwowzorów,
głębokich skrzyńców. Ornament z antytetycznie usy-
tuowanych lir z liści akantu i owoców granatu, bieg-
nący na pasach podziału z dwoma rodzajami rozetek
stosowanych na przemian na skrzyżowaniach pasów,
nawiązuje silnie do występującego w obwolucie karty
tytułowej De Sigismundi regis temporibus liber w Cro-
nice Polonorum M. Miechowity.
Analogiczny ornament lecz o bardziej wyd'użo-
nych liściach biegnie na obramieniu sceny Zaśnięcia.
Najwcześniejsze spośród zachowanych stropów
kasetonowych w budownictwie sakralnym spotykamy
w kościołach w Pniowie (1506?, pow. gliwicki)42, Che-
chle (1517?, pow. gliwicki), we wspomnianej już Kruż-
lowej Wyżnej, w Międzyrzeczu Górnym (1520, pow.
bielski)43, na stropie podchórza fary w Szydłowcu (po
1526 r.)44, w murowanym kościele w Starym Bielsku
(1 poł. w. XVI, pow. bielski)45, w Zielonym Choteliku
(1 poł. w. XVI, pow. buski)46 i w Łaszewie (ok. poł.
w. XVI, pow. wieluński).
Wymienione tu stropy są częściowo rzeźbione
i malowane, w pewnych zaś wypadkach wyłącznie
malowane, w większym lub mniejszym stopniu naśla-
dując rzeźbione pułapy. Te ostatnie jako tańsze i łat-
wiejsze do szybkiej realizacji cieszyły się niewątpli-
wie dużą popularnością w kościołach wiejskich, a ja-
ko wytwór w wielu wypadkach ludowych artystów
dostarczają interesujących elementów do badania tej
gałęzi sztuki. Wczesne występowanie tego typu deko-
racji w drewnianych kościołach zadziwia w stosunku
Kóniger E., jw., s. 20, 6S’-4; Kloss E. i inni, Die Bau —
und Kunstdenkmaler, jw. s. 200-1.
43 Dobrowolski T., Sztuka woj. śląskiego, jw., s. 65;
tenże, Sztuka na Śląsku, jw., s. 242.
44 Kieszkowski J., jw., s. 52, fig. 17, 21, 43, tabl.
XXIV.
45 Dobrowolski T., Kościół św. Stanisława w Sta-
rem Bielsku, Katowice 1932, s. 66, fig. 59, 61.
46 Kutrzebianka K., Powiat buski (Katalog Zabyt-
ków Sztuki w Polsce, t. III, z. 1), rękopis w zbiorach
P.I.S.
18