Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (29.1967)

KRONIKA STOWARZYSZENIA HISTORYKÓW SZTUKI

daczy do odnoszenia materiałów
źródłowych mówiących o wczes-
nych początkach Peplina do tej
właśnie bryły.
Według ostatnich publikacji ba-
zylikę pelplińską przypisuje się
fundacji Mściwoja II, której budo-
wę juz po śmierci fundatora zakoń-
czono nawet jeszcze przed r. 1323.
Przyjęcie 'tak wczesnych lat bu-
dowy, stało się z kolei przyczyną
przypisywania Pelplinowi szczegól-
nej roii wzorca dla kilku załozeń
sakralnych Pomorza i Warmii, roli
przodującej w kształtowaniu się
gotyku na terenie Polski północnej.
Relatywność materiałów, na
których zbudowano te poglądy,
skłoniła autora niniejszej pracy 'do
wielokierunkowych badań: od we-
ryfikacji podstawowych materiałów
żródłowycń, poprzez poszukiwania
archiwalne (uwieńczone odnalezie-
niem szeregu rysunków dotąd nie
znanych) aż do szczegółowych po-
miarów całego zespołu poklasztor-
nego i wykonania szeregu odkry-
wek tynkowych i wykopów arche-
ologicznych. Ponadto przy przepro-
wadzaniu dokładnej analizy rozwo-
ju ekonomicznego dóbr klasztor-
nych dało się uzyskać możliwie
pełny obraz traktowanego zagad-
nienia: bazylika pelplińską okazała
się budowlą powstającą etapami
i mimo długiego okresu budowy (w
latach ok. 1380—1560) — jednolitą
i równocześnie noszącą w swych
murach ślady zmian rozwiązań
konstrukcyjnych. Pewne elementy
dekoracji architektonicznej dużo
wcześniejsze od samej świątyni zo-
stały do niej przeniesione z innego,
wcześniejszego kościoła, którego
obecność na tym terenie można łą-
czyć ize śladami pobytu zakonu
salatravensów na ziemi tymaw-
skiej.
Pierwsza fundacja Sambora II
w r. 1258 dla sprowadzonego w r.
1267 konwentu z Doberanu do Po-
gódek, okazała się jałową. Następ-
na — Mściwoja II, z części uro-
dzajnej ziemi tymawskiej — umo-
żliwiła cystersom utrzymanie się

na tych terenach przez pięć stu-
leci. Istnieniu na terenie Pelplina
budowli sakralnej należy przypisać
szybką decyzję przeprowadzki za-
konników z Pogódek do nowej sie-
dziby.
Opanowanie Pomorza Gdańskie-
go przez krzyżaków pozwoliło po-
pieranym przez nich cystersom na
spokojne zagospodarowanie się i
dalszy pomyślny rozwój ekonomicz-
ny. W jego rezultacie, jeszcze w 1.
ćwierci XIV w. rozpoczęli zakon-
nicy na terenie Pelplina akcję bu-
dowlaną od przebudowy istnieją-
cego kościoła na oratorium klasz-
torne. W następnym etapie przystą-
piono do budowy klasztoru właś-
ciwego zaczynając od pd.-wsch.
budynku narożnego, wieży ustępo-
wej połączonej z nim gankiem i
zachodniego budynku gospodarcze-
go. Za wschodnią bramą muru
klasztornego wzniesiono dla kon-
wersów budynek z połączoną z nim
kaplicą (a może także i szpitali-
kiem) dla wiernych spoza klasz-
toru. Kaplicę tę poświęcono w r.
1417. W miejscu pierwotnego, za-
pewne drewnianego, klasztoru wy-
budowano ceglany czworobok z ka-
plicą św. Barbary dla celów nowi-
cjatu, a później także infirmerii.
Wreszcie w wyniku pomyślnej sy-
tuacji finansowej zakończono bu-
dowę czworoboku klasztoru właś-
ciwego i rozpoczęto wznosić połą-
czoną z nim później bazylikę
klasztorną.
Trzy pierwsze fazy budowy
zamknął rok 1410 — klęska krzy-
żaków pod Grunwaldem ii jej gos-
podarcze konsekwencje na terenie
państwa krzyżackiego. Do tego roku
wybudowano fundamenty pod całą
świątynię i wyprowadzono ściany
zewnętrzne do wysokości gzymsów
naw bocznych. Wybudowanie fila-
rów międzynawowych prezbiterium
i połączenie ich arkadami, pozwo-
liło — po zamknięciu ich prowizo-
ryczną ścianką — na oddanie do
użytku południowej nawy jako
pierwszej części nowego kościoła,
przykrytej również i dachem.

W następnej czwartej fazie wybu-
dowano filary i arkady międzyna-
wowe również w korpusi zachodnim
kościoła, ale wyprawa Husytów na
Pomorze w roku 1433 uniemożli-
wiła zakończenie budowy. W fazie
piątej przykryto dachem cały kor-
pus wschodni umożliwiając częścio-
wą konsekrację, której echa wiążą
się z r. 1447. Być może, że do tego
czasu powstały również i sklepie-
nia prezbiterium.
W kolejnym etapie budowy,
przykryto dachem nawy i zaskle-
piono nawy boczne korpusu zachod-
niego. W r. 1472 mogła nastąpić
konsekracja całości.
W fazie szóstej — trwającej do
ok. r. 1560 — założeniem sklepie-
nia nad nawą środkową i ramio-
nami transeptu zakończono prace
budowlane.
*
* *
W świetle analizy materiałów
uzyskanych z kompleksowej meto-
dy badań, Pelplin utracił pozycję
jaką mu dotąd przypisywano w
rozwoju średniowiecznej architek-
tury Polski północnej. Bezsprzecz-
nie jednak bazylika pelplińską sta-
nowi nadal niezmiernie ciekawy
przykład konsekwentnej realizacji
projektu — noszącego już cechy
późnego gotyku — i nawarstwiania
się form dekoracyjnych odzwier-
ciedlających cechy różnych war-
sztatów budowlanych. Odnalezienie
w murach późniejszego kapitularza
śladów wcześniejszych założeń sa-
kralnych wystarczająco tłumaczy
przyczynę tak późnego rozpoczęcia
budowy bazyliki, zgodnie zresztą z
możliwościami finansowymi kon-
wentu.
Dalsze badania architektoniczno-
-archeologiczne, prowadzone na
terenie zespołu pocysterskiego w
Pelplinie, pozwolą w najbliższych
latach na odsłonięcie nie jednej
jeszcze tajemnicy tego niezmiernie
interesującego założenia.
Janusz Ciemnołoński

WARSZTAT BUDOWLANY W PRUSACH OKOŁO ROKU 1400

Celem referatu jest wstępne
przedstawienie niektórych aspek-
tów problematyki technicznej i or-
ganizacyjnej późnośredniowiecznego
budownictwa w Prusach. W oparciu
o analizę i interpretację materia-
łów źródłowych i konfrontację uzy-
skanych wyników z wiadomościami
zaczerpniętymi z literatury i źródeł
dotyczących innych regionów bu-

downictwa ceglanego, referat stara
się spełnić rolę przyczynku do
historii techniki budowlanej, podej-
mując zarazem próbę rozszerzenia
pola widzenia na szereg bardziej
ogólnych problemów architektury
naszego regionu.
Przekazy dotyczące bazy ma-
teriałowej i technicznej umożliwia-
ją uzupełnienie wyników badań

przedsiębranych na innych terenach
i zawierają jednocześnie przesłanki
posiadające ogólniejsze znaczenie.
Na szczególną uwagę w tym za-
kresie zasługują takie fakty jak:
częste używanie cegły rozbiórkowej
lub pochodzącej z różnych daro-
wizn, niezależność warsztatu ce-
glarskiego od warsztatu budowla-
nego, wędrówki form ceglarskich

582