Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (29.1967)

JOANNA SZCZEPIŃSKA

PRZYCZYNEK DO DZIEJÓW POLSKIEGO PORTRETU MIESZCZAŃSKIEGO
XIX WIEKU

Zespół czternastu portretów rodziny Feintuchów
i SzarsKich obejmuje portrety pięciu par małżeńskich
w nieprzerwanym ciągu czterech pokoień, powstałe na
przestrzeni blisko stu lat, od około 1840 do 1935 r.
z tego powodu może być traktowany nie tylko jako
ważny zabytek malarstwa, ale i jako interesujący
przykład mecenatu jednej rodziny, ograniczonego do
środowiska krakowskiego, a także jako niebłahy do-
kument społeczno-obyczajowy i genealogiczny.
iStan zachowania poszczególnych obrazów jest
dobry lub bardzo dobry, autentyczne są też wszystkie
ramy. Według informacji właścicieli obrazy nie byiy
niguy wystawiane ani publikowane, nie noszą też żad-
nycn śladów wystawienia. W istocie na pewno nie
miało to miejsca po 1939 r.; dwa portrety figurują
jednak w katalogu krakowskiej wystawy z r. 1910.1
Zespół ten cechuje znaczna rozpiętość malar-
skiej wartości poszczególnych dzieł, od bardzo intere-
sujących — po zupełnie mierne.
Otwierają go portrety dwóch par małżeńskich od
dawna osiadłych w Krakowie, które postanowiły sko-
jarzyć małżeństwem swe dzieci. Są to Henryk i Joan-
na Rosenzweig,2 rodzice Józefy Szarskiej, oraz Mar-
cin (1805—66) i Salomea (1805—86) Feintuchowie,3
rodzice Stanisława Szarskiego i Leona Zawiejskiego.4
Dr Henryk Rosenzweig był lekarzem, Marcin Feintuch
właścicielem firmy spedycyjnej i kantoru wymiany
walut w Rzeczypospolitej Krakowskiej; napis na na-
grobku na cmentarzu Rakowickim określa go jako
„kupca i obywatela miasta Krakowa”.
Wszystkie cztery portrety, niewielkich rozmiarów,
malowane są wedle tego samego powszechnego wów-
czas schematu: w popiersiu, prawie en face, na neu-
tralnym, ciemnym tle. Według tradycji rodzinnej,
bardzo stanowczej w tym punkcie, portrety Henryka
i Joanny Rosenzweig malował Jan Nepomucen Gło-
wacki. 5 Jeśli tak było istotnie, powstały one najpew-
niej między 1835 a 1847 rokiem, tj. między powrotem
1 Wystawa portretów kobiecych z XVIII i XIX wieku [...],
otwarta 12 lutego 1910 w gmachu Towarzystwa Przyjaciół
Sztuk Pięknych w Krakowie, Kraków [1910], nr 68; Jan
Nepomucen Głowacki, Doktorowa Rosenzweig owa, ol. pł.,
48 X 56 cm. Wł. p. Henryk Szarski, Kraków; — nr 107:
Andrzej Grabowski, Pani Szarska. ol. pł. Podpis A. Grabow-
ski 1876, 61 X 46 cm. Wł. pan Szarski, Kraków.
2 Portret Henryka Rosenzweiga, ol. pł. 59 X 46,5 cm. —
Portret Joanny Rosenzweig, ol. pł. 57,5 X 46,5 cm. Źródłem
do określenia osób portretowanych oraz domniemanego autor-
stwa obrazów są papiery rodzinne, w szczególności dotyczące
obrazów notatki sporządzone przez Helenę z Ciechanowskich
Szarską.
3 Portret Marcina Feintucha, ol. pł. 50,2 X 40,5 cm. —

artysty do Krakowa a datą jego śmeirci. Na 2. ćwierć
XIX w. jako okres powstania wszystkich czterech
portretów, wskazują też szczegóły stroju portreto-
wanych osób. Wenie tej samej tradycji, portrety
małżonków Feintuch są dzieiem nieznanego malarza,
powstałym podczas pobytu ich na kuracji w Karls-
badzie.
Oba ostatnie obrazy utrzymane są w ciemnej to-
nacji, jaką wyznacza brązowe tło, pierwotnie pokryte
cienką warstwą szaroperłową, i czarny ubiór modeli.
Malarz włożył wiele trudu w staranne oddanie stroju,
zwłaszcza kobiety. Salomea Feintuchowa ma na sobie
czarną suknię i szal, na piersi zegarek na masywnym
złotym łańcuszku. Biel koronkowego kołnierzyka
i stroiku okrywającego perukę rozświetlają piękne
złote kolczyki i dwie brosze z granatów przy skro-
niach. Silnie artykułowana twarz jest dość pospolita.
Silniejsze piętno indywidualności nosi surowy portret
mężczyzny w czarnym surducie i halsztuku, ciemno
włosego, o szczupłej twarzy z wydatnym nosem, w
której uderzają przejrzyste zielone oczy pod ciężkimi
powiekami, nadającymi mu wyraz pewnego znużenia.
Trudno dziś rozstrzygać, czy oba te portrety są
dziełem miejscowego, a może zjeżdżającego tylko na
sezon do modnej miejscowości kuracyjnej malarza
niemieckiego, austriackiego czy czeskiego; jakkol-
wiek było, mają one wyraźne cechy prowincjonalizmu
a także tkwiącej w nich jeszcze tradycji cechowej,
sprawiającej wrażenie, iż mamy tu do czynienia bar-
dziej z dziełem pracowitego rzemieślnika, niż artysty
o określonej indywidualności i ambicjach. Tożsamość
płótna i wymiarów w obu obrazach, podobieństwo
palety, ten sam rodzaj nieudolności w płaskim i bar-
dzo ogólnikowym malowaniu partii tła i torsu świad-
czą, iż są one dziełem jednego artysty. Głowa w por-
trecie męskim zdaje się jednak pochodzić spod pew-
niejszej ręki.6 Nasuwa to przypuszczenie, że malarz
wykonał własnoręcznie tylko portret zleceniodawcy,
Portret Salomei Feintuchowej, ol. pł. 50,2 X 40,5 cm. — W
kilku miejscach warstwa farby uszkodzona. Płótno w oby-
dwu portretach dublowane.
4 Stanisław Szarski (1826—98) był założycielem firmy spo-
żywczo kolonialnej „Stanisław Feintuch i Syn”, (zał. 1853),
później „Szarski i Syn”. Synem Leona Zawiejskiego (1834—
1905) był znany architekt Jan Zawiejski (1854—1922). Zmiana
nazwisk nastąpiła około 1890 r. (?).
5 Atrybucję tę przyjęto też w cyt. wyżej katalogu.
6 Ekspertyza pracowni konserwatorskiej PKZ w Warsza-
wie nie potwierdziła pierwotnych przypuszczeń o późniejszym
przemalowaniu głowy Marcina Feintucha. Różnica w potrak-
towaniu głów w obu portretach, a także w ich wielkości
i odległości od górnej krawędzi płótna jest jednak znaczna.

551